Od dnia 4 listopada 2023 roku, w budynku głównym Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej oglądać można wystawę modeli żaglowców przemyskiego modelarza Tomasza Króla.

Niniejsza wystawa prezentuje makiety żaglowców, w skali mniejszej niż oryginały. Jej celem jest ukazanie ewolucji statków o napędzie żaglowym oraz ich dostosowania do warunków geograficznych, w jakich były używane. Sporządzanie makiet ma długą historię i wiele zastosowań, które zmieniały się na przestrzeni dziejów. Przy tej okazji rodzi się pytanie, czym dokładnie są makiety? Słowo „makieta” stosowane jest w rożnych dziedzinach. W dużym uproszczeniu opisuje ona model struktury, wykonany z rożnych materiałów, w mniejszej skali[1]. Natomiast samo określenie „model” dotyczy szerokiego pojęcia wzoru i pochodzi od łacińskiego słowa „modulus”[2]. W praktyce oba słowa używane są zamiennie, opisując obiekt – fizyczny lub wirtualny, przestawiający strukturę obiektu lub projektu, idei. W przypadku brył fizycznych może on być wykonany w rożnych skalach – pomniejszonej, rzeczywistej lub powiększonej. Modele wirtualne, jako projekty wykonane na komputerze pozwalają nie tylko na ich wizualizację np. na ekranie monitora, lecz także na fizyczny wydruk 3D, lub pośrednio dzięki wydrukom planów, służącym budowie makiet fizycznych. Materiał, z jakich może model/makieta zostać wykonana jest wieloraki. W przypadku odwzorowania struktury jej stopień dokładności jest kwestią indywidualną – zależną od potrzeb czy możliwości twórcy. Makiety mają szerokie zastosowanie, jak chociażby w nauce czy edukacji. Przykładem jest budowa miniatury projektowanego budynku, działania urządzenia lub rekonstrukcja nieistniejącego obiektu.

Makiety towarzyszyły ludzkości co najmniej od starożytności, kiedy wykonywano je m.in. z gliny. Z tego tworzywa wykonano najstarszy, znany ludzkości model łodzi z żaglem. Odnaleziony w grobowcu w miejscowości Tell Abu Shahrair, datowany jest na 5000 lat p.n.e.[3]. Makieta ta przekazuje nam informacje o dawnych technikach budowy statków wodnych. Uwagę należy zwrócić na materiał – glinę, która lepiej znosi upływ czasu niż zapewne użyte w oryginale drewno czy trzcina. Kolejnym, ważnym z historycznego punktu widzenia modelem żaglowca jest XIV-wieczny, wotywny model z kościoła  w  Mataro[4]. Jest to wykonana z drewna makieta przedstawiająca powszechny w tamtych czasach typ statku. Jej budowniczy – przypuszczalnie marynarz – pomimo zachwianych proporcji odtworzył dość wiernie mechanizmy i struktury wówczas stosowane. Stąd do dzisiaj tego typu modele są materiałem naukowym, pozwalającym na rekonstrukcje ówczesnych żaglowców, jak np. flota Krzysztofa Kolumba.

W XIX w. podczas opracowywania planów statków i okrętów wykonywano tzw. „półmodel” z drewna. Miał on formę połówki kadłuba w mniejszej skali. Służył jako baza do wykreślania linii teoretycznych, z których następnie tworzono plany szkieletu jednostki[5].

Wiek XIX to także czas rozwoju modelarstwa hobbystycznego. Hobby w swojej definicji jest zajęciem wykonywanym dla przyjemności w wolnym czasie, które łączy się ze zdobywaniem wiedzy i rozwijaniem własnych umiejętności[6]. Dzisiaj osoby zajmujące się budowaniem makiet –  modelarze, mogą budować makiety zarówno od podstaw, jak i z gotowych zestawów czy dedykowanych surowców i narzędzi. Szeroki asortyment modeli do składania posiada także podział na stopień zaawansowania. Stąd już dzieci i młodzież mają możliwość próbowania swoich sił  w budowie modeli okrętów, ale także samolotów, pojazdów, architektury itp.

W przypadku najmłodszych modelarstwo to także rozwijająca manualnie i intelektualnie dziedzina, czemu służą przeznaczone dla tego celu pracownie – modelarnie[7].

Prezentowane na niniejszej wystawie modele żaglowców wykonane są przede wszystkim z papieru.

Ich budowniczy – mieszkający w Przemyślu Tomasz Król wykonał je z gotowych opracowań zawierających elementy oraz od podstaw jako samodzielne projekty. Sam ich proces powstawania to nie tylko manualna praca, polegająca na wycięciu elementów, uzupełnieniu ich malowania i połączeniu ze sobą spoiną – klejem. Standardowo wymaga ona pracy poznawczej – zapoznania się z instrukcją budowy. Często także – co wynika niekiedy z chęci dokładniejszego odwzorowania oryginału – analizy działania mechanizmów, czy wyglądu[8]. Tematyka budowy żaglowców, które ze względu na swoją strukturę zarówno kadłubów, jak i pędnika – takielunku jest dzięki temu bardzo wdzięczna. Najbardziej zaawansowani modelarze, tworzący kadłuby swoich modeli z drewna muszą nie tylko dysponować i wzbogacać swoją wiedzę teoretyczną, ale też posiadać i rozwijać umiejętności manualne, pozwalające na obróbkę drewna czy tworzenie miniaturowych rzeźb. Jednak osoby, chcące wykonać mogą skorzystać z wspomnianych już gotowych zestawów np. z plastiku. Materiałem mogą być także opracowania modeli kartonowych, co jest tematem niniejszej wystawy.

Budowa takiego modelu rozpoczyna się od montażu szkieletu. Jego elementy – wręgi wycina się z tektury, głównie grubości 1-2 mm. Następnie gotowy szkielet kadłuba okleja się poszyciem, które stanowią części drukowane na papierze o gramaturze 160-180 g. Wymagana jest czystość i dokładność montażu. Utrudnieniem bywają błędy w projektach, co wymaga od modelarza przewidywania i szukania alternatywnych metod montażu. Po etapie montażu kadłuba następuje montaż drzewców omasztowania oraz takielunku. W zależności od stopnia skomplikowania schematu na oryginale może to być najdłuższy i najżmudniejszy etap prac. Jakość gotowej makiety podkreśla jak najdokładniejsze odwzorowanie schematów olinowania, żagli i drzewców. Z tego powodu ich budowa zajmuje modelarzowi do kilku lat. Efektem oprócz ww. makiety jest także wiedza wyniesiona przez budowniczego oraz walor edukacyjny zbudowanego dzieła.

Tomasz Król

[1]Makieta, w: Wielka encyklopedia PWN, Tom 16, Warszawa, 2001 r., s. 461.

[2]Model, w: Wielka encyklopedia PWN, Tom 17, Warszawa, 2001 r., s. 552.

[3]J. Miciński, Archiwum Neptuna, MON, Warszawa 1957 r., s. 215.

[4]J. Litwin, Modelarstwo okrętowe, Gdańsk 1984, s. 13-14.

[5]Z. Grabowski, J. Wojcicki, 1000 słów o morzu i okręcie, Warszawa 1973 r., s. 205.

[6]https://pl.wikipedia.org/wiki/Hobby, dostęp 31.10.2023 r.

[7]H. Napora, Modelarstwo – edukacja i terapia, „Modelarz”, 2005 r.

[8]T.Król, HMS „Granado” 1-96, Modelarstwo Okrętowe, nr 10895/2023), s.14-15.