14 lutego 1909 r. utworzone zostało przemyskie Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Tego dnia doszło do zebrania organizacyjnego, na którym 50-cio osobowa grupa światłych mieszkańców nadsańskiego grodu, w tym przedstawicieli duchowieństwa, prawników, nauczycieli oraz urzędników, podjęła inicjatywę założenia placówki naukowej na wzór krakowskiej Akademii Umiejętności. Głównym celem TPN było – jak mówił pierwszy statut – „stworzenie polskiego ogniska naukowego, poznawanie i budzenie poszanowania dla dziejowej przeszłości i pamiątek, tak miasta Przemyśla i okolicy, jako też narodu polskiego; konserwowanie dzieł sztuki i kultury na ziemiach polskich, jako też ratowanie ich od zatraty przez gromadzenie w zbiorach Towarzystwa”. Dalej precyzowano, iż dla osiągnięcia tych celów „dąży Towarzystwo przez: założenie i utrzymywanie biblioteki; stworzenie zbiorów muzealnych (archeologicznych, etnograficznych, numizmatycznych, przyrodniczych, przemysłu artystycznego, przemysłowych itd.); stworzenie galerii obrazów i sztychów; wspólne zebrania i odczyty bądź dla członków, bądź dla szerszej publiczności; wydawanie sprawozdań rocznych ilustrowanych z rozprawami naukowymi, dla swych członków, jako też innych publikacji, odpowiadających celom Towarzystwa. Inicjowanie chwilowych wystaw z zakresu sztuki i przemysłu; stworzenie stacji archeologicznej dla umiejętnych wykopalisk i odczyszczania zabytków historycznych; utrwalanie pamięci niepospolitych wypadków i osobistości przez pomniki, tablice pamiątkowe itd.”. Pomimo biedy materialnej, czasami braku zrozumienia dla całej idei, udało się zorganizować Muzeum TPN (którego spadkobiercą jest obecne Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej), Bibliotekę, Stację Archeologiczną i Biuro Informacyjno-Naukowe, w obrębie którego realizowano zadania badawcze, konserwatorskie oraz podtrzymywano kontakty ze światem nauki. Stałym elementem pejzażu intelektualnego miasta stawały się odczyty, wykłady, posiedzenia i sesje. Wreszcie prace badawcze przemyskich naukowców zaczęto wprowadzać do szerokiego obiegu naukowego poprzez własne wydawnictwa na czele z czasopismem pt. „Rocznik Przemyski”. Trzeba jednak zauważyć, że spośród różnych agend jakie na przestrzeni stulecia w TPN funkcjonowały, najstabilniejszą formułę wypracowano dla działania Biblioteki z księgozbiorem pozwalającym na uprawiane w Przemyślu, co najmniej kilku istotnych dziedzin wiedzy.

Początkowo biblioteka liczyła 1148 dzieł naukowych, zgromadzonych w 1477 tomach, jakie w 1909 r. przekazali twórcy TPN, bracia Kazimierz i Tadeusz Osińscy. Zasoby te ulokowano w pierwszej siedzibie Towarzystwa przy ul. Fredry 10. Jednak z braku miejsca na rozrastające się zbiory muzealne, już rok później przeniesiono książki do budynku przy ul. Grodzkiej 6. Zasoby rozlokowano w trzech pomieszczeniach, w którym jedno było przeznaczone na Bibliotekę TPN. Pierwszy księgozbiór nie był pokaźny, ponieważ mieścił się w jednej szafie i na kilku półkach. Był też rzadko wypożyczany przez członków TPN oraz sporadycznie udostępniany gościom odwiedzającym siedzibę. W większości byli to przemyscy uczniowie i nauczyciele szkół średnich oraz pracownicy uniwersyteccy ze Lwowa i Krakowa oraz przedstawiciele przemyskiej inteligencji. Biblioteka w okresie do 1914 r. powiększała się głównie dzięki przekazywanym darowiznom. Wśród darczyńców byli członkowie TPN oraz sympatycy, obywatele Przemyśla i okolic, jak też profesorowie z Lwowa, Krakowa, Warszawy oraz Poznania.

Brak środków finansowych spowodował, że TPN musiał powstrzymywać się od zakupów nowości wydawniczych ograniczając się do wydawnictw źródłowych, herbarzy, słowników i najpotrzebniejszych publikacji. W zbiorach znaleźć można było również kolekcje różnego rodzaju odezw, afiszy, zaproszeń, kalendarzy, legitymacji, plakatów, broszur, map, nut, sprawozdań, statutów towarzystw i instytucji naukowych oraz innych dokumentów. Księgozbiór składał się z publikacji, które obejmowały wiele dziedzin nauki, ale najczęściej były to książki z zakresu heraldyki, historii regionalnej, historii sztuki, historii szkolnictwa, muzealnictwa, nauk politycznych i społecznych, prawa oraz teksty podejmujące problematykę kościelną i religijną, a także pozycje beletrystyczne. Swój udział w procesie gromadzenia księgozbioru miała również wymiana wydawnictw, prowadzona z innymi placówkami. Niestety wybuch Wielkiej Wojny i jej przemyskie epizody, spowodowały zaprzestanie powiększania zasobów Biblioteki TPN. Kazimierz Osiński w czasie dwóch oblężeń Twierdzy Przemyśl wynosił zgromadzone zasoby z siedziby Towarzystwa, ukrywające je u osób godnych zaufania.

Trudna sytuacja miasta po 1918 r. zarówno ze względów militarnych (konflikt polsko-ukraiński), jak i finansowych wpłynęła na działalność Biblioteki TPN. Pomimo, iż księgozbiór przetrwał nienaruszony, to do otworzenia placówki trzeba było poczekać aż do 1924 r. Liczący kilka tysięcy pozycji księgozbiór nie był uporządkowany, co wpłynęło na znaczne ograniczenie wykorzystania. Powiększano go głównie dzięki wymianie wydawnictw oraz darowiznom. Ten rozrost spowodował kolejną przeprowadzkę. Tym razem siedzibą TPN została willa Osińskich przy ul. Kmity 5, gdzie oficjalnie w 1925 r. nastąpiło otwarcie Biblioteki TPN. W tym czasie księgozbiór liczył ok. 7 000 tomów, które udostępniane były w środy i soboty w godzinach od 15.00 do 17.00. Z biegiem czasu księgozbiór Biblioteki TPN powiększał się, a także rozwinął się zakres jej działalności. W 1932 r. w bibliotece była już własna czytelnia i wypożyczalnia, a zasób składał się z ponad 11 000 tomów, 600 broszur i dysertacji, 50 rękopisów, 125 autografów, 290 map, 7 atlasów oraz 1 globusa. Zbiór stanowiły głównie prace z zakresu: archeologii, historii, dzieł literackich, starodruków oraz regionalizmów. Biblioteka była czynna cztery razy w tygodniu tj. środa, czwartek, sobota w godzinach 15.00-19.00 oraz w niedzielę w godzinach 10.00-13.00. Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej nastąpiła kolejna zmiana siedziby TPN, w tym również Biblioteki, na budynek przy ul. Władycze 7. W okresie międzywojennym bibliotekarzem TPN był prof. Józef Kupka, nauczyciel m.in. w: Szkole Handlowej, Gimnazjum i Liceum Handlowym. Okres II wojny światowej dla miasta, jak i też Biblioteki TPN był najtragiczniejszym okresem w historii. Do 1939 r. księgozbiór TPN liczył ponad 30 000 woluminów. Tragiczne wydarzenia II wojny światowej dotknęły również bibliotekę TPN¹. Księgozbiór powiększył się jednak o prace z depozytów innych bibliotek funkcjonujących w Przemyślu. Zdeponowanych w TPN zostało ponadto 7 000 prac należących do ks. dra Jana Kwolka. Dzięki tej konspiracyjnej akcji uratowała się część dorobku naukowego miasta. Szacunkowo straty zasobu bibliotecznego po 1945 r. określono na ok 10 %.

Zniszczenia wojenne, straty w ludziach (po 1945 r. liczba członków zmniejszyła się do 1/3 stanu) i sytuacja polityczna przyczyniły się do braku możliwości realizacji planu odnowienia Biblioteki TPN. W tym okresie, większość zbiorów TPN została upaństwowiona, a w 1951 r. księgozbiór Towarzystwa umieszczono w byłej agendzie muzealnej TPN, czyli Muzeum Ziemi Przemyskiej, przy pl. Czackiego 3. Efektem polityki tamtego okresu oraz problemów finansowych i lokalowych było podjęcie decyzji dotyczącej likwidacji działalności TPN, w tym także Biblioteki. Uchwała został podjęta 5 grudnia 1951 r. na Walnym Zgromadzeniu TPN. Likwidacja Biblioteki trwała w latach 1951-1956, a osoby za nią odpowiedzialne, w tym Kazimierz Arłamowski i Franciszek Persowski, specjalnie ten proces przedłużali. Stopniowo jednak księgozbiór TPN zasilał biblioteki instytucji tj. przemyski oddział Archiwum Państwowego w Rzeszowie, Muzeum Ziemi Przemyskiej, I LO i innych. Największa jednak część trafiła do biblioteki UMCS w Lublinie.

Odwilż 1956 r. przyniosła również nadzieje na odbudowę Towarzystwa. 23 stycznia 1957 r. wznowiono jego działalność, a jednym z głównych celów było odtworzenie Biblioteki wraz z Czytelnią Naukową. Do 1989 r. Biblioteka zmieniała trzykrotnie siedzibę. W Muzeum Narodowym zbiory były przechowywane do 1966 r. Brak odpowiednich warunków (lokalowych, personalnych) powodował ograniczenia w dostępności do tych zasobów. W 1962 r. księgozbiór stanowiło 9 168 pozycji w 13 378 tomach. W tym czasie biblioteka była czynna codziennie w godzinach 9.00-15.00. Kolejnym miejscem przechowywania zasobów była Biblioteka Miejska przy ul. Słowackiego 15, gdzie w 1967 r. przeniesiony został księgozbiór. Zróżnicowanie zainteresowań naukowych wśród członków TPN, spowodowało poszerzenie specjalizacji w zasobach bibliotecznych. Oprócz wcześniej poszerzanego księgozbioru o prace z zakresu nauk humanistycznych, znalazły się także wydawnictwa z dyscyplin ekonomicznych, prawniczych, przyrodniczych i technicznych. Pod koniec lat 70. XX w. zasób Biblioteki TPN liczył 21 564 woluminy, dla których zaczynało brakować miejsca przy ul. Słowackiego. Dlatego też po kilkuletnich staraniach udało się pozyskać nowy lokal kamienicy nr 4 na Rynku. W 1986 r. na czas przeprowadzki do nowej siedziby została zawieszona działalność TPN, by zająć się urządzeniem biblioteki i inwentaryzacją zbiorów.

Przełom lat 80. i 90 XX w. okazał się dla TPN wyjątkowo trudny. Towarzystwa w całym kraju zostały zmuszone do samodzielnego pozyskiwania środków na statutową działalność mieście. W Przemyślu liczono się z likwidacją Biblioteki i przekazanie jej innym instytucjom działającym. Sytuacja zmieniła się w 1993 r., kiedy zaczęto pozyskiwać środki finansowe z Komitetu Badań Naukowych oraz Wydziału Kultury, Sportu i Turystki Urzędu Wojewódzkiego. Zarząd TPN postawił na rozwój nowoczesnej Biblioteki Naukowej. W 1993 r. zakupiono lokal przy ul. Kościuszki 7. Po pracach remontowych, dostosowujących siedzibę do warunków bibliotecznych, księgozbiór został przeniesiony w 2000 r.

Na powierzchni 520 m2 mieści się m.in. Czytelnia Naukowa z podręcznym księgozbiorem, magazyny biblioteczne, pracowania digitalizacji. Pomimo znacznych kosztów utrzymania lokalu i księgozbioru (liczącego blisko 60 000 pozycji, w tym ok 7 000 czasopism naukowych), Towarzystwo stara się podtrzymywać możliwie szeroką działalność Biblioteki, wychodząc z założenia, że stanowi ona część depozytu kulturowego, przekazanego przez inteligencję miasta 100 lat temu, a udostępnienie jej zasobów jest swoistym obowiązkiem. Od kilku lat, dzięki dofinansowaniu z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego jej zasób naukowy jest opracowywany w systemie MAK+, zapewniając sprawne kwerendy w sieci internet. Najcenniejsze zbiory biblioteczne od 5 lat dzięki wsparciu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego są publikowane na własnej platformie cyfrowej (pod adresem http://tpnprzem.pro-linuxpl.com/projektbc/). Obecnie księgozbiór znajduję się pod zarządem Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej, w formie użyczenia. Taka forma współpracy pomogła TPN w kontynuowaniu działalności biblioteki. Obecnie dwóch pracowników MNZP zostało oddelegowanych do pracy w Bibliotece Naukowej TPN, co umożliwia ciągłość pracy oraz możliwość korzystania z księgozbioru.

Mówiąc o społecznym i kulturowym znaczeniu Biblioteki TPN warto przytoczyć opinię dra Macieja Waltosia: „Jej losy sprzęgnięte były nierozerwalnie z losami narodu. Jej dzieje to historia rodzących się w Przemyślu idei społeczno-oświatowych, to przykład wzlotów i upadków popularyzacji idei nauki w ośrodkach miejskich pozbawionych centrów uniwersyteckich”².

Nie ulega wątpliwości, że przez dziesiątki lat funkcjonowanie księgozbioru TPN warunkowało postęp miejscowych badań w zakresie historii, archeologii, literaturoznawstwa, językoznawstwa, historii wychowania, architektury, oświaty i sztuki, etnografii, nauk przyrodniczych i rolnych, medycyny, muzykologii, muzealnictwa, kulturoznawstwa, pedagogiki, psychologii i socjologii. Pozostaje wyrazić nadzieję, że nie zabraknie członkom i władzom Towarzystwa determinacji w podtrzymaniu dalszej działalności bibliotecznej w służbie nauki i miasta.

Tomasz Zając

¹ Ten burzliwy okres został przedstawiony we wspomnieniach Jana Smołki, Przemyśl pod sowiecką okupacją. Wspomnienia z lat 1939-1941, Przemyśl 1999; czy też monografii Zdzisława Budzyńskiego i Jolanty Kamińskiej-Kwak, Ponad podziałami. Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu, Przemyśl 2009. Cenne i interesujące są również artykuły dra Macieja Waltosia, a zwłaszcza: Biblioteka Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu w latach 1909-2007 dostępny na stronie internetowej Towarzystwa. Na tym artykule został oparty niniejszy tekst.

² Maciej Waltoś, Biblioteka Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu w latach 1909-2007 dostępne na stronie internetowej Towarzystwa.