W przechowywanym w zbiorach Działu Historii MNZP Archiwum podpułkownika Eleka Molnára (ApEM) znajduje się między innymi dziennik anonimowego węgierskiego oficera służącego w 23 Dywizji Piechoty Honwedu. Fragmenty tego dziennika, przetłumaczone przez Istvána Lagziego, zostały opublikowane w języku polskim w pracy „Węgrzy w Twierdzy Przemyskiej w latach 1914–1915”. Ponadto węgierska wersja tych fragmentów ukazała się w artykule Istvána Lagziego pt. „Magyar világ” Przemyślben a kortárs szemével (1914–1915): az úgynevezett első przemyśli napló zamieszczonym w „Hadtörténelmi Közlemények” w 1989 r. Dziennik zawiera się w dwóch niewielkich notesach i obejmuje notatki zapisane między 4 listopada 1914 r. a 13 marca 1915 r. Jak dotąd nie udało się ustalić, kto był ich autorem. Jak można wywnioskować z tych zapisków, ich autor nie był oficerem dowodzącym batalionem czy kompanią, ale oficerem sztabowym, zapewne 23 Dywizji Piechoty Honwedu lub wchodzącej w jej skład 46 Brygady Piechoty Honwedu. Jego identyfikację utrudnia fakt, że nigdzie nie podał on swojego stopnia. Według Istvána Lagziego był to oficer odpowiedzialny za sprawy telegrafu i telefonu, na co rzeczywiście może wskazywać jego aktywność służbowa, polegająca na utrzymaniu łączności telefonicznej (np. wpisy z 5, 7, 15, 16, 20 listopada czy 9 grudnia). Być może też pełnił funkcję oficera łącznikowego w sytuacji, gdy działania bojowe były prowadzone nie tylko przez 23 dywizję, ale też wspólnie z innymi związkami taktycznymi garnizonu twierdzy i jednostki dywizji były podporządkowane innemu wyższemu dowództwu: 13 listopada został przydzielony do grupy gen. Georga Kommy (c. k. 85 Brygada Piechoty Landwehry), 9 grudnia skierowano go na Helichę (w rejon wsi Helicha lub na fort VI „Iwanowa Góra”), gdzie znów operowały jednostki podporządkowane gen. Kommie, zarówno z 85 brygady jak i 23 dywizji; w czasie wypadów 15–18 i 27–28 grudnia ponownie znalazł się w okolicy Helichy. Podczas walk o pozycję przedpolową „Na Górach” 20 grudnia znajdował się w forcie XI „Duńkowiczki”, w czasie gdy pozycję tę (zajętą 18 grudnia przez Rosjan) próbowały odbić 19 Pułk Piechoty Landwehry oraz 5 i 8 Pułk Piechoty Honwedu (w tym przypadku dowodził płk Dezső Nónay, dowódca 5 pułku). O tym, że zakres obowiązków autora dziennika wykraczał poza tylko i wyłącznie utrzymanie łączności świadczy fakt, że towarzyszył on dowódcy 23 dywizji gen. Árpádowi Tamásyemu w czasie jego inspekcji prac fortyfikacyjnych prowadzonych wzdłuż Wiaru 17 listopada 1914 r., czy dowódcy 8 HIR ppłk. Molnárowi w podczas inspekcji oddziałów w dniach 22 i 23 stycznia 1915 r. Z oficerem tym utrzymywał relacje, wskazujące nie tylko na zależność służbową, ale też na dobre kontakty prywatne. Świadczy o tym wizyta u ppłk. Molnára (jeszcze jako dowódcy 7 HIR) 3 stycznia 1915 r. wieczorem („rozmawialiśmy o nadużyciach, jakich dopuścił się sąd wojskowy twierdzy”), na kolacji w dniu 25 lutego czy 6 marca, gdy – jak to ujął – „rozważaliśmy możliwość podjęcia wypadu”. O tej zażyłości wiele mówi też uwaga o nienawiści ppłk. Molnára do jego przełożonego, dowódcy 46 Brygady piechoty Honwedu, płk. Gyuli Létaya. Autor dziennika miał też prywatne kontakty z innymi najwyższymi oficerami służącymi w twierdzy, na co wskazuje wizyta złożona mu przez gen. Wilhelma Nickla 9 listopada wieczorem. Wszystko powyższe, ale też wynikająca z zapisów zażyła znajomość z porucznikiem Bertalanem Geőczem, oficerem Sztabu Generalnego przydzielonym do sztabu 46 brygady wskazuje, że autor dziennika był oficerem służącym w sztabie dywizji bądź 46 brygady.

Spośród dokumentów znajdujących się w Archiwum ppłk. Eleka Molnára spora część jest podpisana przez oficerów, którzy składali meldunki ppłk. Molnárowi lub przekazywali mu rozkazy dowództwa brygady czy dywizji. Porównując charakter pisma tych dokumentów z zapisami w dzienniku można wykluczyć część nazwisk oficerów sztabowych dywizji bądź 46 brygady lub tworzących ją pułków (np. por. Kálmána Révyego, por. Ivána Majzika, por. Aurela Krutschnitta, por. Ottó Steinbrucka). Natomiast jest jeden dokument, który pozwala na postawienie hipotezy w kwestii autorstwa dziennika. Jest to dokument przechowany w ApEM, w Teczce 27, SN-1063/2018, k. 258. napisany na początku lutego 1915 r. (potwierdzenie jego odbioru przez ppłk. Molnára pochodzi z 2 lutego).W notatce tej (Il. 1) por. Iglódy informuje kpt. Pergera o przejściu pod rozkazy ppłk. Molnára.

Próbka pisma nie jest zbyt obszerna, jednak zwraca uwagę wyraźne podobieństwo słów „Molnár” czy „parság” (skrót od „parancsnokság” – dowództwo) do sposobu pisania tych  słów w dzienniku w okresie od 23 stycznia do 7 marca 1915 r. (Il. 2 i Il. 3)

Pismo, zwłaszcza w słowie „Molnár”, wydaje się być bardzo podobne, choć nie identyczne. Zwracają uwagę dwie różnice – po pierwsze pismo meldunku z 2 lutego jest bardziej pochylone, po drugie w słowie „parság” (oraz w innych słowach) litera „g” jest zamknięta, podczas gdy w przytoczonych przykładach jest otwarta i przypomina „y”.

Wątpliwości w obu kwestiach w znaczący sposób rozwiewa porównanie zapisów w dzienniku sąsiadujących ze sobą kart zawierających wpisy z 30 stycznia i 2 lutego (Il. 4). Wyraźnie widać, że wpis z 30 stycznia jest wyprostowany, zaś „g” pisane jest zarówno jako otwarte jak i zamknięte. Wpis z 2 lutego napisany jest w sposób pochylony analogiczne, jak przedstawiony wyżej meldunek z tego samego dnia. Także litera „g”, aczkolwiek w większości przypadków jest zamknięta, to sporadycznie też jest otwarta, np. w słowie „legénység” (przełom czwartego i trzeciego wiersza prawej części zdjęcia). Charakterystyczny jest też sposób pisania litery „t”, której pozioma kreska w większości przypadków pisana jest u samej góry tak, że przypomina pisaną literę „ł”- tak jak w meldunku z 2 lutego w słowie „Jelentem”.

Można zatem założyć, że zarówno meldunek, jak i dziennik zostały napisane przez tę samą osobę. Pozostaje rozstrzygnąć, czy rzeczywiście był to Gyula Iglódy? W Archiwum ppłk. Eleka Molnára jest szereg dokumentów podpisanych nazwiskiem osoby, która nie sporządziła osobiście danej notatki. Wynikało to stąd, że np. meldunki pisane w czasie działań były tylko dyktowane przez oficera i przekazywane do wyższego dowództwa lub gdy przekazywane były one drogą telefoniczną lub telegraficzną. Takie przypadki dość łatwo zweryfikować – przede wszystkim pisane są one różnym charakterem pisma, niejednokrotnie niewprawną ręką, a nawet zawierają błędy ortograficzne, co świadczy, że zostały one napisane przez zwykłych żołnierzy a nie oficerów.

Niestety, w Archiwum ppłk. Eleka Molnára nie ma wielu dokumentów podpisanych przez por. Iglódyego, które pozwoliłyby zebrać materiał porównawczy w odpowiedniej ilości, by móc tę kwestię rozstrzygnąć. W zasadzie jest tylko jeszcze jeden meldunek podpisany jego nazwiskiem: jest to informacja skierowana do ppłk. Molnára z 8 października 1914 r. o przybyciu patroli armii polowej do Helichy (fortu VI „Iwanowa Góra”), zawarta w Tece 6 ApEM. Pismo meldunku (Il. 5), a zwłaszcza zamieszczony ja jego odwrocie podpis nadawcy i sposób zapisu nazwiska „Molnár” (Il. 6) przypomina pismo zarówno meldunku do kpt. Pergera z 2 lutego 1915 r. jak i z dziennika anonimowego oficera.

Można zatem przyjąć, że wszystkie przywołane wyżej materiały zostały napisane przez tę samą osobę i był to prawdopodobnie Gyula Iglódy. Niestety, wiadomości o jego służbie w twierdzy Przemyśl są zbyt skąpe, by pozwoliły ostatecznie potwierdzić tę tezę. Wiadomo, że był on oficerem służącym w sztabie 23 dywizji – potwierdza to jego obecność w świcie gen. Árpáda Tamásyego podczas jego pobytu w rejonie fortów siedliskich w czasie rosyjskiego szturmu 5–7 października 1914 r. oraz udział w zbiórce charytatywnej na rzecz wdów i sierot po obrońcach twierdzy, gdzie widnieje wśród oficerów i żołnierzy sztabu dywizji jako jeden z darczyńców. W jednej z relacji gen. Rezső Seide (dowódcy 45 Brygady Piechoty Honwedu) dotyczących wypadu 15–18 grudnia 1914 r. został on wspomniany jako jeden z oficerów (m.in. wraz z kpt. László Pergerem) odpowiedzialnych za utrzymanie łączności.

Bibliografia:

Hadtörténeti Intézet és Múzeum. Hadtörténelmi Levéltár (Budapeszt). II.584. M. kir. 5. honv. gyalogezred, Karton 4, k. 327.

Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej, Archiwum ppłk. Eleka Molnára, Teka 6, sygn. MP-Hist 391, k. 1; Teka 15, sygn., 402, k. 1–21; Teka 16, sygn., 403, k. 1–42; Teczka 27, SN-1063/2018, k. 258.

Dencsi I., Przemyśl ostroma, „Vásárhelyi Reggeli Ujság” 1930, nr 283.

Lagzi I., „Magyar világ” Przemyślben a kortárs szemével (1914–1915): az úgynevezett első przemyśli napló „Hadtörténelmi Közlemények” 1989, nr 4, ss. 567–583.

Stuckheil F., Drugie oblężenie Twierdzy Przemyśl. Cz. 1, Okres działań ofensywnych, Przemyśl 2006.

Węgrzy w Twierdzy Przemyskiej w latach 1914–1915, red. István Lagzi, Warszawa-Przemyśl 1985, ss. 115–160.

 „Tábori Ujság” 1914, nr 52.

Tomasz Pomykacz