Stanisław Wyspiański, Projekty teatralne do dramatu „Bolesław Śmiały”, 1904 r.
W październiku w Muzeum Historii Miasta Przemyśla odbył się wernisaż wystawy czasowej „Polska scenografia i kostiumy teatralne w XIX i XX wieku”. Prezentowaliśmy na niej liczne projekty scenograficzne i kostiumy ze zbiorów Muzeum Śląskiego w Katowicach, Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Krakowa i Narodowego Teatru Starego w Krakowie. Poniżej przedstawiamy tekst dotyczący projektów Stanisława Wyspiańskiego do dramatu jego autorstwa „Bolesław Śmiały” z 1903 r., które prezentowane były na wystawie.
Stanisław Wyspiański, Projekty teatralne do dramatu „Bolesław Śmiały”, 1904 r.
Stanisław Wyspiański (1869-1907 r.) był artystą wszechstronnym zarówno w dziedzinie plastyki jak i literatury. Był pierwszym współczesnym polskim inscenizatorem, który tworzył całość spektaklu i jego oprawy plastycznej. Jednak niewiele jego projektów scenograficznych, czy to w rysunkach, czy makietach zostało wystawionych na deskach teatru, wyjątkiem był dramat jego autorstwa „Bolesław Śmiały”1.
Dzieło to powstało w latach 1902-1903, a jego premiera odbyła się w Teatrze Krakowskim (Teatr Miejski w Krakowie) 7 maja 1903 r. Całą dekorację zaprojektował Stanisław Wyspiański, a utrwalił w postaci makiety Jan Spitziar2. W 1904 r. artysta wykonał ołówkiem czternaście rysunków projektów kostiumów, nazywanych „Lalkami Bolesławowskimi”, które powstały zaraz po wystawieniu sztuki. Sporządził też kredką cztery studia kostiumologiczne, ale o mniejszej szczegółowości. Oprócz tego, ze spektaklu zachowało się kilka oryginalnych strojów oraz partytura reżyserska opisana przez Józefa Sosnowskiego3. Pełną oprawę plastyczną artysty wykorzystywano także w późniejszych inscenizacjach, między innymi w Teatrze Polskim w Warszawie w 1929 r., gdzie scenografię wykonali Karol Frycz i Leon Schiller i ponownie w Krakowie w 1936 r.4. Powstanie dramatu było wynikiem rodzącej się na ziemiach polskich w początkach XX w. potrzeby wykształcenia stylu narodowego5.
Inspirując się swoim nauczycielem Janem Matejką, Wyspiański prawdziwych śladów polskości szukał w przeszłości kraju, a szczególnie wśród królów z dynastii Piastów. Realizując swoją wizję dramatyczną dążył do rekonstrukcji rzeczywistości z czasów Bolesława Śmiałego, ale wzorowanej jeszcze na prasłowiańskich korzeniach. Prowadził dokładne badania (materiały źródłowe, badania archeologiczne, ikonografia, historiozoficzne obrazy Jana Matejki), aby odtworzyć klimat Polski piastowskiej, jej kulturę materialną, zabudowę i wystrój Wawelu (architektura wnętrz, urządzenie izby wawelskiej, wygląd ław i stołów, wykroje drzwi i okien) oraz styl życia samego króla6.
Drugim ważnym źródłem inspiracji przy pracach nad spektaklem była autentyczna, ale współczesna mu sztuka i kultura ludowa, zwłaszcza podhalańska, w której szukał wzorów średniowiecznej sztuki polskiej. Wyspiański wykorzystał w swoich projektach formy i zdobnictwo zaczerpnięte ze strojów, haftu, ornamentów, mebli i rzemiosła. Można tu również dopatrywać się zapożyczeń z ugruntowanego przez Stanisława Witkiewicza stylu zakopiańskiego. Sztukę ludową uważano wówczas za statyczną i niezmienną, a w związku z tym zdolną do przechowania i przekazania staropolskich wzorców kulturalnych i artystycznych. Inspirując się sztuką ludową Wyspiański prowadził dokładne studia nad źródłami. Czerpał informacje z prac naukowych badaczy zajmujących się budownictwem i rzemiosłem ludowym, między innymi publikacji: Kazimierza Mokłowskiego „Sztuka ludowa w Polsce”, Lwów 1903; Władysława Matlakowskiego „Zdobienie i sprzęt ludu polskiego na Podhalu. Zarys życia ludowego”, Warszawa 1901 i „Budownictwo ludowe na Podhalu”, 1892 oraz publikacjach Muzeum Przemysłowego we Lwowie7.
Istnieją dwa rodzaje opracowań autora do inscenizacji dramatu. Jednym były rysunki, projekty i makiety, a drugim umieszczone w tekście, pisane wierszem didaskalia. Objaśnienia sceniczne zawierały dokładne wskazówki dla malarzy, dekoratorów, reżysera, aktorów i obsługi technicznej. Artysta szczegółowo opisywał plany, wygląd wnętrz scenicznych, każdy element dekoracji architektonicznej, sprzętów i rekwizytów oraz kostiumów8. Powstały również projekty scenografii i kostiumów oraz makiety. Stanowiły one spójną całość z treścią dramatu i odpowiadały opisom w didaskaliach. Charakteryzowały się pewną syntezą i oszczędnością środków wyrazu, skrótowością, surowością i prostotą form, a niekiedy ich monumentalizacją. Ważną rolę odgrywało tu światło, kolor i linia, które budowały kompozycje i były jednym z najważniejszych środków ekspresji9. Pojawiały się też motywy dekoracyjne10.
Jako malarz i plastyk, Wyspiański w swoich inscenizacjach zwracał uwagę przede wszystkim na stronę wizualną spektaklu oraz grę aktorską: „Tekst jest sprawą drugorzędną. Połowa tekstu gubi się na widowni. Widza interesuje dekoracja, kostium, potem akcja, muzyka, a na końcu zrozumienie tekstu […] Widz przede wszystkim patrzy” 11. Król i jego rycerze ubrani zostali w chłopskie szaty. Serdaki i sukmany (również krakowskie kierezje), wyszywane lniane koszule, krakowskie i zakopiańskie pasy posłużyły do zrekonstruowania kostiumów z epoki Bolesława Śmiałego: „Talent sprawił, żem na ten pomysł wpadł genialny, by Piastowiczów w kierezje ustroić, zharmonizować strój fenomenalny, z którym się muszą uczeni oswoić” 12. Tarcze rycerskie zdobione były ornamentem z góralskich parzenic używanych na Podhalu. Na podstawie opracowań o budownictwie ludowym Władysława Matlakowskiego odwzorowane zostało Dworzyszcze Bolesławowskie i jego świetlica13. Pojawiły się tu motywy średniowieczne: lwie głowy zdobiące drzwi Dworzyszcza i świetlicy, wzorowane były na takich samych z brązowych drzwi katedry gnieźnieńskiej z XII w.14.
Uzupełnieniem ludowych kostiumów były zrekonstruowane elementy autentycznych, średniowiecznych zbroi polskich rycerzy: uskrzydlone hełmy, naramienniki, złote i srebrne guzy. Wyspiański użył też motywów zaczerpniętych z dawnej ikonografii. Wymienić tu można napierśnik ze złotej blachy, który nosić miał król Bolesław, a który w rzeczywistości pochodził z wizerunku stroju Władysława Hermana uwiecznionego na jego pieczęciach. Dotyczyło to również tronu użytego w inscenizacji. Hełm króla ozdobiony został orlimi piórami, które według kronik Długosza chowano w królewskim dworzyszczu. Innym motywem znanym z ikonografii średniowiecznej, a użytym przez Wyspiańskiego w projektach do dramatu były tarcze rycerskie wzorowane na wizerunkach z denarów Bolesława Śmiałego15.
Dramat „Bolesław Śmiały” i jego inscenizacja stanowił spójną wizję plastyczną łączącą średniowieczną historię i kulturę polską z tradycjami współczesnej Wyspiańskiemu sztuki ludowej Podhala. Artyście udało się stworzyć niezwykle sugestywną dla odbiorcy iluzję prawdy historycznej. Spektakl był jego odpowiedzią na narodziny stylu narodowego i tak też był oceniany. Sztuka przyjęła się bardzo dobrze wśród publiczności i wzbudziła zachwyt prasy.
Renata Grzebuła
Bibliografia:
- Zenobiusz Strzelecki, Polska plastyka teatralna, Warszawa 1963, s. 204.
- Tamże, s. 220.
- Tamże, s. 204.
- Tamże.
- Stanisław Stopczyk, Stanisław Wyspiański, Warszawa 1984, s. 9-12.
- Elżbieta Skierkowska, Plastyka Stanisława Wyspiańskiego, Wrocław 1958, s.27-28.
- Tamże, s. 27.
- Tamże, s. 43-44.
- Zenobiusz Strzelecki, dz. cyt., s. 161, 178.
- Tamże, s. 206.
- Cyt. za: Zenobiusz Strzelecki, dz. cyt., s.217. (Zob.: B. Raczyński, Jak tworzył Stanisław Wyspiański [w:] Wyspiańskiemu – Teatr Krakowski, Kraków 1932)
- Cyt. za: Zenobiusz Strzelecki, dz. cyt., s. 205. (Zob.: Stanisław Wyspiański, Noty do „Bolesława Śmiałego”: Dzieła, t. VII)
- Elżbieta Skierkowska, dz. cyt., s. 27
- Tamże.
- Tamże.
