W gromadzonych od ponad wieku zbiorach Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej znajduje się wiele ciekawych muzealiów. Wśród nich uwagę przyciąga małych rozmiarów kamienny skarabeusz. Eksponat ten wyróżnia się na tle pozostałych swoim pozaeuropejskim pochodzeniem.

Wizerunek skarabeusza był jednym z ważniejszych symboli kultu religijnego w starożytnym Egipcie. Ten niewielki chrząszcz toczący kulę nawozu utożsamiany był przez Egipcjan z wędrówką słońca po nieboskłonie i w tym znaczeniu stanowił symbol potężnego boga Chepri (Cheperi). Z czasem zaczął być identyfikowany z innymi wielkimi bóstwami słońca, bogiem Re i Atumem, przy czym jako Chepri pod postacią skarabeusza pozostał bogiem słońca porannego. Wierzono, że każdego dnia wraz ze wschodem słońca odradzał się na nowo, dokonując niejako aktu zmartwychwstania. W tym znaczeniu skarabeusz stał się tematem wielu przedstawień ikonograficznych, a jako przedmiot w kształcie żuka – niezwykle ważnym amuletem, pomagającym zmarłym odrodzić się do życia w Państwie Umarłych.

W starożytnym Egipcie skarabeusze znane były od okresu predynastycznego. Najstarsze skarabeusze występowały głównie w grobach, gdzie umieszczano je na lewej piersi zmarłego. Figurki te nie posiadały zazwyczaj napisów, co dało podstawę by widzieć w nich przede wszystkim amulety dla zmarłych. Z czasem, począwszy od Pierwszego Okresu Przejściowego ich znaczenie zaczęło wyraźnie wzrastać. Nie przestając pełnić roli amuletów dla zmarłych, stawały się również amuletami ludzi żyjących. Na bazach zaczęły pojawiać się napisy o różnym charakterze. Część z nich przyjmowała dodatkowo funkcję pieczątek, które po śmierci ich właściciela, wkładane były do grobu jako amulety. W okresie Średniego Państwa produkowano licznie różne rodzaje skarabeuszy. Na bazach widniały wizerunki i imiona bogów, imiona i tytuły królów, modlitwy, życzenia, a od schyłku tego okresu ryto również fragmenty tekstów z Księgi Umarłych. W okresie Nowego Państwa dotychczasowa funkcja jako amuletów zaczęła przybierać wyraźniejszą formę. Formuły modlitewne zyskiwać zaczęły charakter bardziej prywatny, przez co mogły być mniej powszechnie zrozumiałe. Często też imiona bóstw przedstawiane były za pomocą kryptograficznej transkrypcji. Wówczas zaczęły też pojawiać się nowe odmiany skarabeuszy upamiętniające wydarzenia z czasów panowania danego króla oraz małe, naturalistycznie wymodelowane skarabeusze, jako amulety przeciwko chorobom, urokom czy amulety dla dzieci. Pojawiły się też rozbudowane wersje skarabeuszy, w których do korpusu dołączane były skrzydła. Zawieszane na specjalnej siatce nakładanej na mumię, stanowiły nowy typ amuletów dla zmarłych. W następnych epokach skarabeusze stopniowo zaczęły tracić na znaczeniu. Produkowało się ich coraz mniej, a wraz z upadkiem XXVI dynastii i podbiciem Egiptu przez Persów praktycznie nastąpił koniec ich występowania w Egipcie.

Egipskie skarabeusze produkowane były z różnych materiałów. Zazwyczaj miękkich rodzajów kamienia, głównie steatytu i łupku bądź masy ceramicznej z dużą zawartością krzemionki, nazywanej fajansem egipskim. Rzadziej występowały skarabeusze wykonane z twardych kamieni (np. bazaltu, serpentynitu), w tym kamieni półszlachetnych (m. in. agatu, ametystu, jaspisu, karneolu, kryształu górskiego), metalu, szkła czy drewna. Egzemplarze kamienne i fajansowe były zazwyczaj pokryte glazurą, zieloną lub niebieską w różnych odcieniach.

Ogromna popularność skarabeuszy w państwie egipskim spowodowała przenikanie ich poza jego granice. Od okresu Nowego Państwa licznie docierały w różne rejony basenu Morza Śródziemnego oraz na tereny Bliskiego Wschodu. Importy egipskie znajdowane były w Grecji, Italii, Hiszpanii, na Sardynii, Krecie, Cyprze i na terenach Azji Mniejszej. Popularne były u północnych wybrzeży Afryki, szczególnie w Kartaginie oraz na południe od Egiptu, na terenie Nubii. Na wschodzie dotarły aż do Mezopotamii. Pojedyncze egzemplarze znajdowane są znacznie dalej. Kilka egzemplarzy znaleziono również na terenie Polski, gdzie wystąpiły w wyposażeniu grobowym ludów żyjących na tych terenach w pierwszych wiekach naszej ery. Rosnący popyt na tego typu amulety spowodował powstanie licznych pracowni rzemieślniczych produkujących je poza Egiptem. Amulety te zachowując ogólnie podobną formę otrzymywały nierzadko nowe, nacechowane miejscową kulturą, przedstawienia.

Kres cywilizacji egipskiej nie doprowadził do jej zapomnienia. Wręcz odwrotnie, z upływem czasu zainteresowanie starożytnością wzrastało. Maleńki skarabeusz, pokryty nieznanymi znakami, równie mocno jak monumentalne piramidy, stał się symbolem jej kultury i wierzeń. Zainteresowanie przedmiotami związanymi ze starożytnym Egiptem swoje apogeum osiągnęło w XIX i początkach XX wieku. Odwiedzający ten kraj kolekcjonerzy starożytności i licznie przyjeżdżający turyści, chętnie kupowali „magiczne” skarabeusze. Popyt na tego typu towar spowodował zarówno rozkopywanie grobów, jaki i masową ich produkcję. Te ostatnie zaopatrywane w mniej lub bardziej dokładnie skopiowane inskrypcje bądź znaki pisma hieroglificznego oraz specjalnie postarzane sprzedawano jako starożytne.

Skarabeusz znajdujący się w zbiorach przemyskiego muzeum przekazany został w 1910 roku przez dr Stanisława Górskiego z Rybotycz. Jak wynika z informacji zapisanych w rejestrze zabytków miał być wykopany w Egipcie. Skarabeusz ma niewielkie wymiary: 12,7 mm długości, 9,1 mm szerokości i 6,6 mm wysokości i wykonany został ze stosunkowo twardej skały – serpentynitu.. Zabytek posiada kształt płasko-wypukły, przy czym wypukła strona została wymodelowana na kształt żuka. Wyróżnić na niej można zasadnicze części budowy chrząszcza: clypeus (tarczkę czołową), głowę, pronotum (przedplecze) oraz elytres (pokrywy skrzydeł). Na stronach bocznych zaznaczono tibiae (odnóża), które w niewielkim zakresie widoczne są również od strony grzbietowej. Elytres przedzielone są pojedynczą linią. Na ich powierzchni zaznaczono humeral cavities (guzy barkowe) w postaci krótkich nie łączących się ze sobą nacięć, przypominających trójkąciki. Podstawę skarabeusza tworzy wyodrębniona płaska baza, na spodzie której w układzie pionowym wykuto inskrypcję. Zabytek posiada otwór przechodzący po osi dłuższej, przez który przeciągnięty jest obecnie sznurek, z zamocowaną metryczką muzealną.

Inskrypcję na bazie skarabeusza tworzą trzy znaki. Najwyżej widnieje wizerunek ptaka z rozłożonymi skrzydłami i głową w prawo. Pod nim znajdują się dwa znaki pisma hieroglificznego, wyżej prawdopodobnie niedokładnie wykuty znak  „k3” (znak D28 na liście znaków A. H. Gardinera), poniżej znak  „nb” ( V30). Znaki te tworzyły zapewne hieroglificzny zapis „nb-k3”, który mógł oznaczać imię własne jednego z władców III dynastii – Nebka. Analizując całość ikonografii zawartej na powierzchni bazy nasuwa się kilka spostrzeżeń. Inskrypcja na niej przedstawiona nie ma znanych analogii, zarówno w piśmie, jak i w dużej ikonografii. W hieroglifach egipskich nie istnieje też znak z tak przedstawionym ptakiem, jak na zabytku z Przemyśla. Nielicznie spotyka się na skarabeuszach frontalne przedstawienia ptaków, jednak ich ikonografia jest odmienna. Podobnie jest w przypadku większych obiektów, na których postacie boga-sokoła ujęte są zupełnie inaczej, często trzymają też w szponach znaki „szen”. W przypadku przemyskiego zabytku rytownik nie zdecydował się w ogóle na zaznaczenie kończyn tylnych, a linia skrzydeł i ogólny zarys przedstawienia znacznie odbiega od starożytnej stylistyki egipskiej.

Pozostałe dwa znaki stanowiące hieroglificzny zapis imienia faraona Nebka, również nasuwa pewne wątpliwości. Zwraca uwagę niewłaściwe ułożenie tych znaków. Ponadto imiona władców na skarabeuszach pojawiają się od XII dynastii (Średnie Państwo). Skarabeusze z imionami starszych władców egipskich są znacznie późniejsze. Powstawały dopiero w Trzecim Okresie Przejściowym i Epoce Późnej, bądź w czasach zupełnie nowożytnych, wraz z rozwojem kolekcjonerstwa.

Przyglądając się ogólnej plastyce przedmiotu zauważalny jest również brak dokładności oddania znaków. Choć kamień wstępnie został starannie obrobiony, to w oddawaniu szczegółów rysunku zabrakło precyzji. Widoczne jest to zarówno w wizerunku samego żuka (niedokańczanie linii zaznaczających poszczególne części ciała żuka, niedokładne wykucie hieroglifów czy uszkodzenia mechaniczne powstałe przy wykuwaniu rysunku). Ponadto umieszczenie ptasiego symbolu o formie niespotykanej w staroegipskiej stylistyce oraz zapis imienia władcy sugerują, że skarabeusz zapewne wykonany został w XIX wieku, w jednej z licznie działających w tym czasie pracowni na terenie Egiptu. Zapewne ofiarodawca przekazując do zbiorów muzealnych ten osobliwy eksponat, nie znał prawdziwego jego pochodzenia. Nabywając go bądź otrzymując od kogoś mógł otrzymać zapewnienie, że zabytek pochodzi z wykopalisk. Z taką też informacją przekazał go muzeum. Choć skarabeusza obecnie trudno uznać za zabytek starożytny, nie stracił on swojego waloru estetycznego, a z punktu widzenia powstającej placówki muzealnej również wartości historycznej. Zaopatrzony autentyczną metryczką, oznakowaną piórem pierwszego kustosza tej placówki stanowi ozdobę najstarszej kolekcji przemyskiego muzeum.

Przy analizie przemyskiego skarabeusza pomoc okazali mi prof. dr hab. Joachim Śliwa oraz dr Andrzej Ćwiek, za co obu Panom składam serdeczne podziękowania. Pełny teks artykułu przeczytać będzie można w wydawnictwie jubileuszowym poświęconym obchodom 110-lecia istnienia Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej.

Magdalena Krzemińska