Sta­ną­łem na prze­łę­czy… świat cza­rów pode mną!
Wzrok zdu­mio­ny weń to­pię – po­dziw du­szę tło­czy…
Do­łem – sta­wy czer­nie­ją, jak piór pa­wich oczy,
W gó­rze – pieśń! … ale my­ślą stwo­rzo­na nad­ziem­ną.

Pieśń ru­na­mi gra­ni­tów pi­sa­na przede mną!
Ska­mie­nia­ły sen Stwór­cy, dum­ny sen, uro­czy!
Tam – ku krań­com pu­sty­ni gwiaz­da dnia się to­czy,
Pło­ną szczy­ty – tam z głę­bin wsta­je wie­czór ciem­no.

Sia­dłem – ci­sza na gó­rach – oko sta­wów drzy­mie,
Pa­trzę w Ta­try, w te runy przed­wiecz­nej za­gad­ki;
Chciał­bym przej­rzeć, prze­nik­nąć jej my­śli ol­brzy­mie.

Wiatr – ba­jarz lek­kim pal­cem stru­nę ma­rzeń trą­ca,
Z wol­na ucho­dzą z ser­ca go­ry­czy ostat­ki,
O! tu sie­dzieć i słu­chać, i du­mać bez koń­ca!

                                                           (Franciszek Nowicki, „Zawrat”)

W zbiorach grafiki Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej znajduje się siedemnaście kart z heliograwiurami przedstawiającymi widoki Tatr i Pienin. Na wystawie prezentujemy czternaście z nich. Wszystkie wydane zostały nakładem Towarzystwa Tatrzańskiego. Rok wydania widniejący na niektórych kartach nie jest jednak tożsamy z datą wykonania fotografii, według których powstały heliograwiury. W większości kadry te powstały w 4 ćwierci XIX wieku. Autorami tatrzańskich widoków byli wybitni fotografowie, jak Awit Szubert (1837 – 1919), Stanisław Bizański ( 1846 – 1890), jego syn Władysław oraz Zygmunt Władysław Jaworski (1872 – 1952), fotograf amator, wykładowca na Wydziale Rolnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wszyscy oni byli miłośnikami gór, zapalonymi taternikami i propagatorami turystyki górskiej.

Karty z heliograwiurami ukazywały się jako dodatek do „Pamiętnika Towarzystwa Tatrzańskiego”, będącego rocznikiem tegoż towarzystwa. Pierwszy tom „Pamiętników…” ukazał się w 1876 roku. Reprodukowane w postaci heliograwiur fotografie wydawane były w seriach, po kilka sztuk, od lat 90. XIX wieku do 1906 roku (w sumie ukazało się 15 serii, liczących razem 78 kart). Grafiki wykonane zostały w Zakładzie Richarda Paulussena we Wiedniu, będącym najbardziej znanym zakładem heliograwiurowym w Europie.

Heliograwiura, choć wygląda jak fotografia, jest techniką graficzną, wklęsłodrukową, będącą połączeniem akwatinty z metodą fotochemiczną. Ze względu na jej możliwości oddawania półtonów, stosowana była do odbijania reprodukcji dzieł sztuki, a także fotografii przedstawiających m.in. zabytki architektury. Za jej wynalazcę uznaje się czeskiego malarza Karela Kliča (1841 – 1926), który pierwszą odbitkę wykonaną w technice heliograwiury pokazał w 1878 roku.

Technika ta polega na skopiowaniu obrazu (fotografii) na światłoczuły papier pigmentowy. Naświetlony papier zwilża się i przykłada do wcześniej przygotowanej, jak do akwatinty, płyty miedzianej, a następnie wywołuje się w ciepłej wodzie. Papier odkleja się, a płytę spłukuje zimną wodą. Na powierzchni pozostaje reliefowy, wyraźny obraz tego, co wywoływaliśmy. Płytę poddaje się trawieniu. Matryca do odbicia heliograwiury jest gotowa. Odbitki wykonuje się na mokrym papierze w prasie miedziorytniczej.

Heliograwiura jest bardzo pracochłonną i kosztowną techniką, dlatego nie była wykorzystywana do masowych nakładów. Mimo, że stosowano ją do reprodukowania innych dzieł, heliograwiurę również zalicza się do technik artystycznych. Obecnie stosowana jest bardzo rzadko.

Wystawę można oglądać od 17 listopada do 29 lutego 2024 w Atelier Bernarda Hennera w Muzeum Historii Miasta Przemyśla.

Katarzyna Winiarska
kuratorka wystawy