Jedną z atrakcji turystycznych na mapie Przemyśla jest Muzeum Historii Miasta Przemyśla, mieszczące się w jednej z przyrynkowych kamienic (Rynek 9). Obejrzeć tu można kilka ciekawych wystaw, a zwłaszcza znajdującą się na pierwszym piętrze ekspozycję Wnętrz mieszczańskich. Utrzymane w stylach XIX i XX w. pomieszczenia miały odpowiadać na ówczesną modę. Charakterystyczny jest szczególnie biedermeierowski salon z meblami i wyposażeniem.

Biedermeier to styl w sztuce, który rozwijał się przede wszystkim w krajach Europy Środkowej i Wschodniej oraz Skandynawii w pierwszej połowie XIX w. Narodził się w państwach niemieckojęzycznych: Niemczech, Austrii i Szwajcarii, ale bardzo szybko rozprzestrzenił się na obszary sąsiednie. Popularny był przede wszystkim w Czechach, na Węgrzech, w Polsce i Rosji. Za ramy czasowe stylu przyjmuje się okres od Kongresu Wiedeńskiego w 1815 r., kończącego okres wojen napoleońskich do czasu rozruchów społecznych i narodowych podczas Wiosny Ludów w latach 1848-1849¹.

Narodziny biedermeieru z jednej strony były związane z przeciwstawieniem się przepychowi arystokratycznego stylu empire związanego z Napoleonem. Z drugiej nurt ten był silnie zakorzeniony w ówczesnej sytuacji społeczno-politycznej i ekonomicznej. Rozwój przemysłu i urbanizacji w XIX w. doprowadził do wzrostu znaczenia mieszczaństwa i jego roli w ówczesnym świecie². Dotyczyło to również zmian na gruncie politycznym. Czas, w którym rozwijał się biedermeier przypadł na okres spokoju i stabilizacji po wojnach i rewolucjach XVIII w. Był wynikiem między innymi nowego porządku wprowadzonego w Austrii przez jednego z polityków – Klemensa von Matternicha. W kraju zastosowano wówczas szereg ograniczeń i represji, które miały doprowadzić do utrzymania starego porządku i połączenia władzy świeckiej z kościołem. Austria stała się państwem policyjnym, w którym dominowała cenzura i donosicielstwo. Sprzyjało to wycofywaniu się mieszkańców w prywatne życie i pielęgnowania ogniska domowego, czemu służyć miał nowy styl³. Jednak nie tylko w Austrii władzę stosowały nacisk na społeczeństwo. Brak swobody i kontrola dotyczyły między innymi mieszkańców ziem polskich, które wówczas znajdowały się pod zaborami. Artyści zmuszeni byli do porzucenia tematyki politycznej i skupienia się na sztuce użytkowej i bardziej praktycznej.

Początkowo określenie biedermeier miało bardzo negatywne konotacje. Związane to było z samym znaczeniem tego słowa, którego genezę odnaleźć można w literaturze. Jednym ze źródeł pochodzenia może być, wykreowana przez lekarza Adolfa Kaussmaula i poetę Ludwiga Eichrodta, postać wiejskiego nauczyciela i poety Weilanda Gottlieba Biedermeiera. Był on bohaterem ironizujących opowiadań ukazujących się w monachijskim piśmie „Fliegende Blätter” w latach 1855-1857. Ludwik Eichrodt był też autorem tomu satyrycznych wierszy pt. „Biedermeiers Liederlust”, wydanego w Strasburgu w 1870 r. Niezależnie od pochodzenia określenie biedermeier miało podobne, negatywne znaczenie. Było połączeniem dwóch słów: „bieder” niemieckiego przymiotnika oznaczającego poczciwość i prostotę oraz „meier” niezwykle powszechnej końcówki niemieckich nazwisk⁴. Nazwisko bohaterów literackich stało się symbolem mieszczaństwa, któremu zarzucano ciasnotę umysłu, braki w wykształceniu i wychowaniu, hołdowanie staremu porządkowi, przywiązanie do dóbr materialnych, wyrachowanie i obłudę. Takiemu społeczeństwu, według krytyków miał służyć nowy nurt w sztuce jako pozbawiony jasnych, określonych reguł i wyższych artystycznych aspiracji.

Biedermeier był przede wszystkim stylem mieszczańskim (określany jako: „sztuka mieszczan dla mieszczan”). Choć na terenie Polski i Rosji na równi z mieszkańcami miast nurt ten zadomowił się w dworkach szlacheckich, będąc popularny także wśród ziemiaństwa i arystokracji⁵. Powstał na potrzeby szybko bogacącej się w XIX w. klasy średniej i miał odpowiadać na jej potrzeby. Jako taki charakteryzował się prostotą, uporządkowaniem i funkcjonalnością. Musiał sprawdzić się w skromnych i niewielkich przestrzeniach miejskich kamienic. Z jednej strony uosabiał dążenia burżuazji i inteligencji do życia na poziomie arystokracji, z drugiej dostosowywał się do możliwości finansowych nowego odbiorcy. W powiązaniu z wyższymi aspiracjami mieszczaństwa, rozwijała się też kultura życia codziennego⁶. Spowodowało to wzrost zapotrzebowania na sztukę, zwłaszcza jeśli chodzi o przedmioty rzemiosła artystycznego, takie jak srebra, porcelana, szkło i biżuteria. W biedermeierze chodziło o stworzenie w mieszkaniu spokojnego, przytulnego, zacisznego i intymnego klimatu zapewniającego rodzinie poczucie dobrobytu i wygody. Ważne było również to, że już wówczas wnętrza mieszkalne stały się przestrzenią prywatną mającą służyć jak najlepiej domownikom. Swoje miejsce w tym okresie znalazło dziecko, które czynnie uczestniczyło w rozwoju kultury. Na szerszą skalę wykonywano portrety dziecięce, różnorodne zabawki i mebelki. Powstawały ilustracje do bajek i baśni. Biedermeier był uosobieniem życia skupionego w rodzinnym kręgu bez przepychu i dawnej świetności. Często, szczególnie w polskich domach pojawiały się elementy i motywy patriotyczne, nawiązujące do dawnych tradycji i ciągle istniejących dążeń narodowowyzwoleńczych.

Biedermeier, jako styl uwidocznił się w literaturze, muzyce, architekturze, malarstwie, rzeźbie i szeroko rozumiany rzemiośle artystycznym (szkło, ceramika). Jednak najbardziej charakterystyczny był w wyposażeniu wnętrz, a przede wszystkim w meblarstwie, które stało się wyznacznikiem nowego nurtu⁷. Meble najpełniej ukazują jego cechy. Charakteryzuje je funkcjonalność, wygoda, elegancja, prostota, a także masywna (zwłaszcza w meblach do siedzenia), solidna i trwała konstrukcja. Wyróżniały się one także pewną oryginalnością i harmonią kształtów. Miały być przede wszystkim praktyczne, projektowano je w sposób ekonomiczny tak, aby z jednej strony jak najlepiej służyły domownikom, a z drugiej żeby dostosować je do niewielkich, kameralnych wnętrz. Były to meble starannie zaprojektowane, o precyzyjnym wykonaniu, przejrzystej tektonicznej formie i skromnej dekoracji, ale także z pełną dbałością o estetykę⁸.

Ebeniści w okresie biedermeieru wzorowali się na wielu pomysłach wypracowanych w poprzednich epokach i nurtach w sztuce. Wymienić tu można przede wszystkim wzory i formy klasycystyczne, choć tu uproszczone i pozbawione antycznych dekoracji i motywów. Wywodzić stąd można przede wszystkim detale architektoniczne pojawiające się w zdobieniach mebli, jak np. gzymsy, kolumienki i pilastry. Jednym ze źródeł mogą być odkrycia archeologiczne na terenie Pompei i Herkulanum. Artyści czerpali również inspiracje z francuskich stylów regencji, dyrektoriatu i w końcu empire⁹. Wzorowano się także na angielskich meblach z końca XVIII w., jak np. styl Adamów, a zwłaszcza na użytkowych wartościach wykształconych we wzornictwie Thomasa Sheratona¹⁰.

Meble w stylu biedermeier były wykonywane z ogromną dbałością o szczegóły. W ich produkcji korzystano z rodzimych gatunków drewna, które były bardziej dostępne i stosunkowo tanie. Najbardziej popularne były orzech i dąb. W dekoracji stosowano drewno wielu gatunków dobieranych ze względu na ich kolor. Wymienić można np. czereśnie, wiśnię, gruszę, jesion, klon, brzozę, a także wiąz i topolę¹¹. Stosowano różne odmiany czeczoty. W dekoracji popularny był także mahoń, ten jednak był już gatunkiem cenniejszym. Meble wykonywano głównie z jasnego, niebarwionego drewna bazując na jego naturalnej barwie, choć niektóre fragmenty mogły być malowane na czarno, naśladując w ten sposób heban. Powstające w biedermeierze meble charakteryzowały się dużą różnorodnością form. Cechą nadrzędną były surowe, proste kształty, które miały zapewnić komfort i wygodę. Odznaczały się czystą, płynną linią, geometrią bryły i klarownymi, symetrycznymi podziałami. Często były zaokrąglone na krawędziach¹². Meble były tapicerowane. Po raz pierwszy w użyciu pojawiły się sprężyny, co poprawiło komfort siedzenia. Patent na tapicerkę ze sprężynami uzyskał w 1822 r. wiedeńczyk Georg Junigl¹³. Meble obijano tkaninami głównie w pasy, często z haftowanymi, drobnymi motywami kwiatowymi.

Zdobnictwo mebli było skromne, podporządkowane ich użyteczności, a wzornictwo łączyło cechy praktyczne z wartościami artystycznymi. To funkcjonalność sprzętu stawiana była na pierwszym miejscu. W dekoracji kierowano się przede wszystkim pięknem i szlachetnością naturalnego materiału. Na większych powierzchniach stosowano intarsję, gdzie w zależności od zamożności odbiorcy mogły pojawiać się motywy figuratywne, zoomorficzne lub kompozycje kwiatowe i geometryczne. Często były to piękne, wielobarwne i rozbudowane przedstawienia. Zgodnie z panującą modą meble wykańczano fornirem. Z wszelką starannością dobierano okleinę, tak aby uzyskać jak najciekawsze układy słojów i piękny rysunek drewna. Stąd w użyciu często pojawiała się czeczota. Powierzchnie pokrywano politurą i polerowano na wysoki połysk. Dzięki użyciu tylko całkowicie wysuszonego i odpowiednio wysezonowanego drewna dekorowane powierzchnie nie wypaczały się¹⁴. Rzadko stosowano snycerkę, jeśli już były to delikatnie rzeźbione, proste elementy palmety, muszli lub motywy floralne, wykorzystywane najczęściej na niewielkich obszarach, jak np. poręcze i oparcia krzeseł oraz nogi. Pojawiały się również ornamenty zaczerpnięte z rezydencji arystokratycznych w postaci łabędziej szyi, gryfów, czy rogów obfitości¹⁵. Występowały także detale architektoniczne, obecne w meblach zwłaszcza do 1830 r. Dodatkowymi elementami dekoracyjnymi były mosiężne lub kościane okucia, czasami używano złoconego brązu¹⁶.

Z czasem, początkowo proste i oszczędne w dekoracji meble zaczęły ulegać przekształceniom, co uwidoczniło się wraz ze wzrostem zamożności głównego odbiorcy, po 1830 r. Formy stały się wówczas bujniejsze, mniej powściągliwe, linia bardziej swobodna, a dekoracja bogatsza. Pojawiły się łukowate, faliste kształty, toczone nóżki, gięte podpory i oparcia, które przybierały kształty eliptyczne, a zdobienia zyskały fantazyjny ornament. Wszystko to zwiastowało narodziny nowego stylu Ludwika Filipa, nawiązującego do form neorokokowych¹⁷.

Biedermeier występował na znacznym obszarze, stąd też istniały regionalne odmiany i różnice w produkcji mebli. Często trudne jest ustalenie czasu i miejsca powstania poszczególnych egzemplarzy. Wynikało to z faktu, że meble rzadko były sygnowane, a jedynym pomocnym w tym przypadku śladem mogą być cechy stylowe. Z wytwarzania mebli w biedermeierze słynęły przede wszystkim Niemcy. Istniało kilka głównych ośrodków produkcji. Wymienić można np. Wiedeń (gdzie cesarz Józef II wydał ebenistą zakaz wykonywania zawodu bez ukończenia kursu rysunku w Akademii Sztuk Pięknych)¹⁸, Berlin, Monachium, a w Polsce wskazać można na Kolbuszową i Kraków¹⁹.

Biedermeier to nie tylko styl w sztuce, ale też styl życia, co uwidoczniło się w mieszkalnych wnętrzach, sprzętach codziennego użytku, modzie i biżuterii. Wycofanie się mieszczan ze sfery politycznej i społecznej spowodowało skupienie życia rodzinnego i towarzyskiego w domu²⁰. Wnętrza w biedermeierze musiały być przytulne, harmonijne w proporcjach i funkcjonalne²¹. Typowy dom w tym stylu składał się z kilku określonych i stałych pomieszczeń. Były to: przedpokój, salon, gabinet, sypialnie, łazienki i kuchnia. Pomieszczenia urządzane były dość jednolicie, charakteryzowały się przestronnością oraz jasnym i pogodnym klimatem²². Najważniejszym i reprezentacyjnym z nich był salon, gdzie mieszkańcy spędzali wspólnie czas na rozmowach, muzykowaniu i innych rozrywkach. Tam też przyjmowano gości²³. Sufity malowano zazwyczaj na biało lub jasnoszaro, co miało kontrastować z barwnymi ścianami. Ściany malowano, a często oklejano materiałowymi, albo papierowymi tapetami jednobarwnymi, gładkimi lub drukowanymi w motywy floralne²⁴. Panowała jasna i ciepła kolorystyka. Najczęściej pojawiały się żółcienie i delikatne brązy, biele, beże, jasne pastele, a jako kolorystyczny akcent stosowano ciemną czerwień i zieleń. To samo dotyczyło obić, były to jasne barwy, choć często zestawiano je na zasadzie kontrastów, np. czerwień i granat, czy liliowy i żółty. Najbardziej lubianymi motywami dekoracyjnymi były pasy, które np. w tapicerce uzupełniane były niezwykle wówczas popularnymi, ręcznie wyszywanymi lub drukowanymi, drobnymi motywami kwiatowymi. Okna przysłaniano lekkimi, ale mocno udrapowanymi firankami i zasłonami w jasnych kolorach. Niekiedy pojawiały się rolety²⁵. Na drewnianych posadzkach układano wzorzyste dywany²⁶. Na ścianach mogły pojawiać się barwne tkaniny.

Na tle jasnych ścian wyróżniały się meble. Istotną rolę odgrywało ich odpowiednie zakomponowanie w połączeniu z innymi elementami wystroju. Zasadą było rozmieszczanie ich w taki sposób, aby środek pomieszczenia stanowił wolną przestrzeń. Ukrywano też narożne kąty, w których najczęściej ustawiano szafy i kanapy. Zazwyczaj wysokość mebli nie przekraczała linii wzroku, ponieważ najważniejsze elementy wystroju były rozmieszczane dość nisko, a także miały być funkcjonalne pod względem rozmiarów²⁷. Do siedzenia służyły tapicerowane kanapy, sofy, fotele i krzesła z ażurowymi oparciami, na których układano miękkie poduszki. Krzesła były lekkie i profilowane tak, aby odpowiadać kształtom ciała²⁸. Obok siedzisk umieszczano różnego typu stoły i stoliki, często o okrągłym lub owalnym kształcie. Pojawiały się też stoły pomocniki do gry w karty, szachy, czy tzw. niciak służący do robótek ręcznych²⁹. Meble przykrywano ręcznie wyszywanymi, koronkowymi obrusami i serwetami, na których ustawiano różne bibeloty, cenną porcelanę i szkło, a także pamiątki. Przedmioty rzemiosła artystycznego prezentowano w oszklonych witrynkach, etażerkach i serwantkach. Wszędzie pojawiały się liczne bukiety kwiatów, które ustawiano w koszach, wazonach i na stojakach. Miały one dodatkowo ożywiać wnętrza, a także symbolizowały związek człowieka z naturą³⁰. Ważne miejsce w życiu ówczesnych mieszczan odgrywało wspólne muzykowanie, stąd w salonach ustawiano różne instrumenty muzyczne jak np. fortepian, czy szpinet. Często pojawiały się pozytywki³¹.

Na ścianach wieszano obrazy i grafiki, które komponowane były dość nisko w rzędach³². W tym czasie popularne były przede wszystkim portrety, sceny rodzajowe i pejzaże. Pojawiła się też tematyka dziecięca, dotycząca np. zabaw, czy moralizatorska, objaśniająca różne sentencje³³. Zainteresowaniem cieszyły się akwarele i malarstwo olejne. Artyści skupiali się na życiu codziennym, zwłaszcza opiewaniu ideałów mieszczańskich. Dominował przede wszystkim realizm i oszczędność środków wyrazu, dzieła były bardzo czytelne, pozbawione symboliki i zbytniej dekoracyjności. Na ścianach umieszczano także szable, ryngrafy, ozdobne kilimy, lustra w drewnianych ramach i zegary, zwłaszcza popularne wówczas tzw. zegary obrazkowe (zegary oprawione w drewniane ramy, zdobione woskowymi aplikacjami i złocone, często z wbudowanym kurantem i tzw. pozytywką grzebyczkową, wykonywane były głównie w niewielkich warsztatach wiedeńskich, umieszczone w nich pozytywki w polskich domach często wygrywały melodie patriotyczne).

Rzemiosło artystyczne w biedermeierze odznaczało się podobną specyfiką co meblarstwo. Charakteryzowało się funkcjonalnością, prostotą, solidnością wykonania, szlachetnością materiałów i kunsztowną dekoracją. Odnaleźć w nim można również oryginalne i nowoczesne formy wzornictwa³⁴. W tym kontekście warto zwrócić uwagę przede wszystkim na biżuterię, której popularność szczególnie wzrosła w drugiej połowie XX w. Na pierwszy rzut oka biżuteria ta sprawia wrażenie masywnej i ciężkiej, ale w rzeczywistości jest wygodna i można ją nosić przez cały dzień. Wykonywano ją z cienkiej, złotej blachy, najczęściej o 14-18 karatach. Były to ozdoby duże, rzucające się w oczy. Biżuterię uzupełniano szlachetnymi kamieniami, np. turkusami, ametystami, czy granatami. Stosowano też emalię. Dodatkowym atutem były piękne, ręcznie wykonane repusowania.

Biedermeier przeminął około połowy XIX w. Początkowo niedoceniany i pogardzany, pod koniec XIX w. zyskał uznanie. Jednak jego estetyka przekroczyła swoje ramy czasowe. Istotne dla tego stylu założenia pojawiły się ponownie w pierwszej połowie XX w. stając się podstawą dla art deco, a także inspiracją dla art nouveau i bauhausu.

Renata Grzebuła

Przypisy:

1. B. Majewska-Maszkowska, Biedermeier [w:] Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska-Sulkiewicz, M. Bielska-Łach, A. Monteuffel-Szarota, Warszawa 2002, s.43.
2. G. Kaesz, Meble stylowe, tłum. B. Kocowska, Wrocław 1990, s. 186.
3. A. Boidi Sassone, E. Cozzi, M. Griffo i in., Meble XIX wieku, A. Polak, K. Kościelak, I. Kwiatek, Warszawa 1997, s. 202.
4. Tamże, s. 259.
5. J. Setkowicz, Zarys historii mebla. Od czasów starożytnych do końca XIX wieku, Kraków 1969, s. 254.
6. G. Kaesz, dz. cyt., s. 186.
7. B. Majewska-Maszkowska, dz. cyt., s. 43.
8. J. Setkowicz, dz. cyt., s. 254-255.
9. B. Majewska-Maszkowska, dz. cyt., s. 43.
10. J. Setkowicz dz. cyt., s. 254.
11. Tamże, s. 254-255.
12. J. & M. Miller, Stylowe wnętrza, tłum. D. Stefańska-Szewczuk, Warszawa 1997, s. 174.
13. B. Majewska-Maszkowska, dz. cyt., s. 44.
14. G. Kaesz, dz. cyt., s. 187.
15. Tamże, s. 190.
16. J. Setkowicz, dz. cyt. s. 255.
17. G. Kaesz, dz. cyt., s. 193.
18. A. Boidi Sassone, E. Cozzi, M. Griffo i in., dz. cyt., s. 203.
19. Zob. Tamże, s. 208-212. (Ośrodki biedermeieru w Niemczech).
20. Tamże, s. 260.
21. J. & M. Miller, dz. cyt., s. 174.
22. G. Kaesz, dz. cyt., s. 186.
23. A. Boidi Sassone, E. Cozzi, M. Griffo i in., dz. cyt., s. 260.
24. B. Majewska-Maszkowska, dz. cyt., s. 43.
25. J. & M. Miller, dz. cyt., s. 174.
26. B. Majewska-Maszkowska, dz. cyt., s. 43.
27. J. & M. Miller, dz. cyt., s. 174.
28. G. Kaesz, dz. cyt., s. 190.
29. Zob. A. Boidi Sassone, E. Cozzi, M. Griffo i in., dz. cyt., s. 210-211.
30. Tamże, s. 261.
31. G. Kaesz, dz. cyt., s. 187.
32. J. & M. Miller, dz. cyt., s. 174.
33. A. Boidi Sassone, E. Cozzi, M. Griffo i in., dz. cyt., s. 262.
34. G. Kaesz, dz. cyt., s. 192.

Bibliografia:

• Kaesz Gyula, Meble stylowe, tłum. Kocowska Barbara, Wrocław 1990.
• Maszkowska-Majewska Bożena, Biedermeier [w:] Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. Sulkiewicz-Kubalska Krystyna, Łach-Bielska Anna, Szarota-Manteuffel Anna, Warszawa 1996, s. 43-44.
• Miller Judith i Martin, Stylowe wnętrza, tłum. Szewczuk-Stefańska Dorota, Warszawa 1997.
• Sassone Boidi Adrianna, Cozzi Elisabetta, Griffo Massimo i in., Meble XIX wieku, tłum. Polak Anna, Kościelak Katarzyna, Kwiatek Iwona, Warszawa 1997.
• Setkowicz Jan, Zarys historii mebla. Od czasów starożytnych do końca XIX wieku, Kraków 1969.

Ekspozycja Wnętrz mieszczańskich Stół, Austria Wiedeń (prawdopodobnie), ok. 1830-1840, drewno, fornir; Krzesła, Polska, przełom XIX i XX w., drewno, ryps wytłaczany, Muzeum Historii Miasta Przemyśla. Fot. P. Husarz

Ekspozycja Wnętrz mieszczańskich Stół, Austria Wiedeń (prawdopodobnie), ok. 1830-1840, drewno, fornir; Krzesła, Polska, przełom XIX i XX w., drewno, ryps wytłaczany, Muzeum Historii Miasta Przemyśla. Fot. P. Husarz

Fortepian skrzydłowy, Austria Wiedeń, 1 poł. XIX w., drewno, mosiądz, stal, intarsja, fornir, Muzeum Historii Miasta Przemyśla – ekspozycja Wnętrz mieszczańskich – Salon. Fot. P. Husarz

Fortepian skrzydłowy, Austria Wiedeń, 1 poł. XIX w., drewno, mosiądz, stal, intarsja, fornir, Muzeum Historii Miasta Przemyśla – ekspozycja Wnętrz mieszczańskich – Salon. Fot. P. Husarz

Fotel, Austria Wiedeń (prawdopodobnie), 1830-1840, drewno, fornir, tkanina bawełniana, Muzeum Historii Miasta Przemyśla – ekspozycja Wnętrz mieszczańskich – Salon. Fot. P. Husarz