W ostatnich dwóch latach Biblioteka MNZP nabyła kilka pozycji, które dotyczą walk o Twierdzę Przemyśl, a które zostały napisane przez uczestników tychże walk. Trzy z nich – wspomnienia Bruno Prochaski (Przemyśl 1914-1915), dziennik Arthura Stenitzera (Belagerung und Gefangenschaft : von Przemyśl bis Russisch-Turkestan : das Kriegstagebuch des Dr. Richard Ritter von Stenitzer 1914-1917) i dziennik oraz korespondencję Jenő Kornisa (A barna táska : egy hadifogoly naplója és levelezése 1914-1918 : világháborús dokumentumok Kornis Jenő (1883-1944) budapesti bankhivotalnok hagyatékaból) już w tym miejscu przedstawialiśmy. Dziś kolej na czwartą pozycję – wspomnienia oficera przemyskiej Dyrekcji Inżynierii Fortecznej, porucznika Viktora Nerada (Przemyśl. Erinnerungen des Genieoffiziers Viktor Nerad, Salzburg: Österreichischer Milizverlag 2015, ss. 60).

Viktor Nerad urodził się w 1886 roku w niemieckojęzycznej rodzinie w Czeskich Budziejowicach. W odróżnieniu od Prochaski, Stenitzera czy Kornisa, Nerad był zawodowym oficerem – ukończył Pionier-Kadetten Schule w Hainburgu, później służył w c. i k. Pułku Kolejowym i Telegraficznym (c. i k. Eisenbahn- und Telegraphenregiment) w Korneuburgu. W latach 1910-1913 był słuchaczem Wyższego Kursu Inżynierskiego (Höherer Geniekurs) w Wiedniu.  Po ukończeniu kursu, pozostając oficerem nadetatowym macierzystego pułku, został przydzielony do Sztabu Inżynieryjnego (Geniestab) i skierowany do Dyrekcji Inżynierii w Przemyślu, dokąd przybył w 1913 roku.

Jego wspomnienia zaczynają się w sposób, w jaki mogłoby zacząć się niejedno opowiadanie Franza Kafki: Mój brat Gustaw pożegnał mnie na dworcu przed moim wyjazdem do twierdzy. Przy tej okazji powiedziałem mu, że nie mogę się pozbyć pewnego niedającego mi spokoju uczucia. Miałem wrażenie, że ta moja wyprawa na północ nie może się dobrze zakończyć). Dzielą się na trzy części: okres przed wybuchem wojny, pierwsze oblężenie, drugie oblężenie.

Zaraz po przybyciu do Przemyśla Nerad dostał za zadanie opracowanie planu modernizacji fortu IIa „Mogiłki”. Jak pisał, zbudowany w latach 60-tych XIX w. fort był w opłakanym stanie i w zasadzie wymagał budowy od nowa. Nerad w ciągu trzech tygodni opracował plany i rozwiązania techniczne, które – po pewnym ich okrojeniu ze względów budżetowych – zostały zrealizowane nie tylko na tym forcie, ale też na innych modernizowanych w tym czasie dziełach (lata 1912-1913 to czas, gdy ze względu na napiętą sytuację międzynarodową związaną z wojnami bałkańskimi realizowano program modernizacji Twierdzy Przemyśl na wypadek wybuchu wojny z Rosją[1]). Efekty osiągnięte przy modernizacji fortu IIa oceniono na tyle wysoko, że następnie powierzono Neradowi prace przy modernizacji fortu III „Łuczyce”. Z zadaniem uporał się tuż przed wybuchem wojny. Po 1 sierpnia 1914 roku powierzono mu prace nad przygotowaniem do obrony VII i VIII Obwodu Obronnego Twierdzy Przemyśl – obszaru rozciągającego się od lewego brzegu rzeki Wiar w rejonie Pikulic po prawy brzeg Sanu w okolicy Prałkowiec (dopiero na początku I oblężenia VIII Obwód Obronny został powierzony kpt. Karlowi Mohr). Na tym pagórkowatym i zalesionym obszarze, rozciągającym się w linii powietrznej na ok. 12 kilometrów, Nerad był odpowiedzialny za oczyszczenie przedpola z lasów i wsi,  budowę schronów, magazynów, baraków i pozycji międzypolowych, stawianie zasieków oraz przygotowanie pól minowych. Później, już w czasie I oblężenia, odpowiadał tylko za VII Obwód Obronny, gdzie skupił się na przygotowaniu do obrony doliny rzeki Wiar od strony fortu IV „Optyń” oraz samego fortu, który słusznie uważał za kluczowy dla obrony południowego frontu twierdzy.

Warto zaznaczyć, że w czasie I oblężenia Nerad objął komendę nad fortem IV „Optyń”, którego dotychczasowy dowódca doznał załamania nerwowego i nie był w stanie pełnić służby. Jeszcze 3 października zadanie to chciał mu powierzyć komendant VII Obwodu Obronnego, płk August Martinek (zarazem dowódca c.k. 108 Brygady Piechoty). Pomimo oporów samego Nerada, który jako oficer odpowiedzialny za kwestie techniczne w obwodzie obronnym (Bezirksgenieoffizier) obawiał się, że zaniedba przez to swoje obowiązki i mimo poparcia w tym zakresie ze strony swego przełożonego, płk. Hansa Schwalba, ostatecznie objął komendę nad fortem 5 października i pełnił ją do końca rosyjskiego szturmu. Kwestia objęcia przez Nerada komendy nad fortem w wyniku niezdolności do służby z powodu załamania nerwowego jego komendanta jest o tyle interesująca, że nie byłby to jedyny taki przypadek w czasie I oblężenia. Do podobnej sytuacji miało dojść nocą z 6 na 7 października na forcie I/1 „Łysiczka”. Powszechnie w literaturze przyjmuje się, że w czasie szturmu rosyjskiego na fort sytuację opanował por. artylerii Janko Švrljuga. Tymczasem w literaturze węgierskiej decydującą rolę w obronie fortu przypisuje się ppor. węgierskiego pospolitego ruszenia Istvánowi Bielekowi. Co więcej, w niektórych opracowaniach węgierskich można znaleźć informację, że Švrljuga załamał się psychicznie, schronił wewnątrz fortu i odmówił udziału w walce[2]. Na obecnym etapie badań wciąż trudno ferować kategoryczne sądy w tej sprawie. Warto jednak przywołać zacytowaną przez Nerada relację jego odpowiednika z VI Obwodu Obronnego, kpt. Leo Fukara, który wraz z podległymi mu saperami miał przygotować w krytycznym momencie walk nocą 6/7 października dojście do fortu I/1 dla nadciągającej odsieczy. Wedle tej relacji oficerem, który opanował sytuację na forcie był por. Janko Švrljuga.

Po I oblężeniu Nerad został odznaczony Medalem Zasługi Wojskowej „Signum Laudis”[3]. Na forcie IV „Optyń” przebywał jeszcze w czasie wizyty na nim następcy tronu, arcyksięcia Karola (2 listopada 1914 r.). W literaturze dotyczącej walk o Twierdzę Przemyśl często publikowana jest fotografia z tej wizyty[4], trudno jednak stwierdzić, czy wśród uwiecznionych na niej 13 postaci znajduje się autor omawianych wspomnień.

Znacznie mniej szczegółowo Nerad przedstawił wydarzenia II oblężenia. W tym czasie pozostał on w VII Obwodzie Obronnym, pracował m. in. nad umacnianiem linii przedpolowej ciągnącej się od Witoszyniec przez Hermanowice po Złotą Górę, która leżała już na przedpolu VI Obwodu Obronnego.

W Twierdzy Przemyśl Nerad przebywał do początku kwietnia 1915 r., gdy został wywieziony w głąb Rosji.

Warto też zaznaczyć, że krótką charakterystykę Wiktora Nerada przytoczył jego podkomendny, Jan Jakub Stock, który w swym dzienniku pod datą 17 października określił go następująco (błędnie zresztą mianując go komendantem VII Obwodu Obronnego): […] Niemiec pochodzący z Budzejowic, młody, 30 lat liczący człowiek. Ma silnie rozwinięte poczucie obowiązku, jest człowiekiem prawym i dobrym; w pewnych razach łatwo daje się powodować różnym osobnikom, przyczem nie umie najczęściej odróżniać ziarna od plewy. W obejściu delikatny, jeden z rzadkich oficerów, których cenić można[5]. Ze swej strony Nerad również nie pominął Stocka, wyrażając się o nim bardzo pochlebnie; przypisywał sobie zresztą zasługę, że osobiście zatroszczył się o to, by Stock – aczkolwiek docent Uniwersytetu Lwowskiego – ze względu na to, że miał tylko ośmiotygodniowe przeszkolenie wojskowe, nie był „skazany” na służbę jako szeregowiec w oddziałach pospolitego ruszenia. To właśnie dzięki interwencji Nerada Stock (do stopnia gefreitra, tj. starszego szeregowego, awansowany dopiero 13 marca 1915 r.) miał zostać zatrudniony w kancelarii Inżynierii Fortecznej w Pikulicach. Nerad, który cenił Stocka za pracowitość i – jakże ważną w warunkach II oblężenia! – zdolność w organizacji pożywienia dzięki rozległym lokalnym kontaktom, tak ogólnie go charakteryzował: Bardzo inteligentny i znakomicie władający językiem polskim szybko stał się moim zaufanym tłumaczem i doradcą w różnych sprawach.

Nie sposób nie zwrócić uwagi na zawarte w książce – niestety nieliczne – ilustracje; mamy tu kilka portretów autora z czasów przedwojennych oraz niewoli w Rosji, faksymilia kart korespondencyjnych (nie tylko jego, ale też Hermanna Kusmanka), wreszcie szkice: wyniki ostrzału fortu IV „Optyń” przez artylerię rosyjską w dniach 6-8 października 1914 r., schemat rozmieszczenia oddziałów technicznych w Twierdzy Przemyśl wg stanu na 5 września 1914 r. i stan rozmieszczenia garnizonu twierdzy w dniach 14, 15 i 16 września 1914 r.

Nerad swoje wspomnienia z Przemyśla spisał w połowie lat 60-tych, po pół wieku od opisywanych wydarzeń. Z niewoli w Rosji wrócił w 1922 roku. Nie mogąc kontynuować kariery wojskowej w ograniczonej do 30 tysięcy żołnierzy armii austriackiej, pracował jako cywilny inżynier. Zmarł w 1970 roku.

Tomasz Pomykacz

[1] T. Idzikowski, Twierdza Przemyśl: powstanie, rozwój, technologie, Krosno 2014, s. 212.

[2] T. Pomykacz, Kontrowersje wokół osoby dowódcy obrony fortu I/1 „Łysiczka”, w: „Rocznik Przemyski”, T. 51, z. 3, Historia, s. 135-148.

[3] „Wiener Zeitung”, nr 270 z 15 listopada 1914 r., s. 2.

[4] Np. T. Idzikowski, op cit., s. 235.

[5] J. J. Stock, Notatnik z Twierdzy Przemyśl 1914-1915, Przemyśl 2014, s. 63-64.