Powrót zabytków do Muzeum
Do naszego muzeum po kompleksowych badaniach i pełnej konserwacji wróciły cenne zabytki, pamiątki po Drużynach Bartoszowych Chorągwi Ziemi Przemyskiej – sztandar i czapka.
Komisja konserwatorska bez zastrzeżeń odebrała prace. Zabytki otrzymały nie tylko wartość ekspozycyjną, ale przede wszystkim dzięki profesjonalnie wykonanym zabiegom powstrzymano ich degradację. Nie mniej istotną częścią projektu były badania, które pozwoliły nie tylko poznać złożoną strukturę i rodzaje użytych materiałów, ale także zrozumieć przyczyny zniszczeń.
Muzealia zostaną zaprezentowane naszej publiczności podczas przyszłorocznej Nocy Muzeów, pokaz zabytków nastąpi w szczególnej oprawie, będzie mu towarzyszyło przybliżenie historii obiektów i omówienie wyników prac badawczo-konserwatorskich.
Prace konserwatorskie wykonała mgr Paulina Maniewska – specjalistka konserwacji tkanin zabytkowych (2024). Prace badawcze zrealizowały Anna Konopko i Katarzyna Królikowska-Pataraja.
Błażej Szyszkowski
Drużyny Bartoszowe to organizacja niepodległościowa, która została utworzona w 1908 roku we Lwowie z inicjatywy Wawrzyńca Dayczaka. Działania organizacji były skierowane przede wszystkim do młodzieży wiejskiej, którą często pomijały inne ruchy narodowe i społeczne. Drużyny Bartoszowe miały na celu nie tylko edukacje patriotyczną, ale również kształtowanie sprawności fizycznej i dyscypliny, co miało przygotować młodych ludzi do ewentualnej walki o niepodległość Polski.
Każda drużyna była jednostką samodzielną, drużyny jednego lub kilku powiatów tworzyły chorągiew. W ramach jednej chorągwi Drużyn Bartoszowych istniał zazwyczaj jeden sztandar, który reprezentował całą chorągiew, obejmującą kilka ziem lub regionów. Sztandar ten, miał ogromne znaczenie, jako symbol jedności wszystkich drużyn wchodzących w skład danej chorągwi. Wyglądem sztandar Drużyn Bartoszowych często nawiązywały do tradycji narodowych i wojskowych. Najczęściej zawierał symbole związane z Bartoszem Głowackim, takie jak wizerunek kosyniera, orła, a także motywy nawiązujące do wiejskiego pochodzenia członków tych drużyn (np. kosa, snop). Sztandaru używano podczas ważnych uroczystości patriotycznych, parad i zawodów, reprezentował wszystkie drużyny z danej chorągwi. Był też obiektem rywalizacji zazwyczaj, podczas corocznych zawodów o prawo do jego noszenia. Zdobycie sztandaru wzmacniało prestiż danej drużyny w społeczności lokalnej oraz wśród innych drużyn bartoszowych. Ta, która zdobyła sztandar miała obowiązek dbać o niego i prezentować go podczas wszystkich uroczystości.
Chorągiew przemyska należała do jednej z najstarszych. Powstała w 1909 roku, obejmowała drużyny w Bolestraszycach, Miankowicach(?), Prałkowcach, Wyszatycach, Medyce, Żurawicy i Grochowcach. Kluczową postacią związaną z powstaniem chorągwi ziemi przemyskiej Drużyn Bartoszowych był Kazimierz Osiński, działacz społeczny, założyciel przemyskiego muzeum. Od 1908 roku pełnił on funkcję Delegata Powiatowego Rady Naczelnej, odpowiadał za koordynowanie działań Drużyn Bartoszowych na poziomie powiatu.
O ile na początku powstania chorągiew przemyska wykazywała się duża aktywnością, to jednak od 1910 r. – z wyjątkiem drużyny w Medyce – z powodu słabego nadzoru jej działalność znacznie osłabła.
Najprężniej działała drużyna z Medyki, która powstała jeszcze w sierpniu 1908 roku. Dzięki staraniom swego naczelnika dr Stanisława Kaczurby drużyna zyskała umundurowanie, urządzała przedstawienia teatralne, brała liczny udział w uroczystościach narodowych i religijnych. W 1910 roku otrzymała sztandar bez organizowania zawodów i to jej przypadł zaszczyt jego niesienia podczas obchodów grunwaldzkich w Krakowie w 1910 roku.
Prezentowany sztandar chorągwi ziemi przemyskiej pochodzi z ok. 1909 roku, prawdopodobnie został wykonany przez członkinie Związku Polek, o czym świadczy zapis w inwentarzu muzealnym MNZP. Do zbiorów trafił w 1927 roku jako dar I Męskiej Dryżyny Harcerskiej im. Dezyderego Chłapowskiego w Przemyślu, potwierdza to dokument ze zbiorów archiwaliów Działu Historii MNZP.
Oba płaty sztandaru zostały wykonane z wełnianej tkaniny w kolorze czerwonym. Na awersie, w centralnej części, znajduje się haftowany biały orzeł w koronie. Poniżej, umieszczono hasło: „OD NIEWOLI AUSTRYACKIEJ, MOSKIEWSKIEJ, PRUSKIEJ WYBAW NAS PANIE!”. Na rewersie, pośrodku, widnieje wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej na tle snopka zboża i dwóch skrzyżowanych kos. Brzegi sztandaru wykończono złotymi frędzlami.
Drugim konserwowanym obiektem, znajdującym się w zbiorach Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej jest czapka Drużyn Bartoszowych pochodząca z lat 1908-1910.
Na przestrzeni lat czapki tej organizacji zmieniały swój wygląd. W początkowym okresie działalności Drużyn Bartoszowych, miały wyraźnie tradycyjny, ludowy charakter. Wzorowane na czapkach krakowskich, często z charakterystycznym elementem jak pawie pióro lub futrzane wykończenie („baranek”). Stanowiły nie tylko element ubioru, ale także symbol przynależności do ruchu i odzwierciedlenie jego narodowej tradycji. Tuż przed I wojną światową, w ramach procesu ujednolicenia umundurowania poszczególnych polskich organizacji niepodległościowych, zatraciły swój pierwotny wygląd zachowując jednak pewne charakterystyczne elementy wyróżniające tę formację.
Omawiana czapka jest związana z wcześniejszym okresem istnienia Drużyn Bartoszowych, co sprawia, że stanowi cenny i unikatowy eksponat w zbiorach naszego muzeum. Pochodzi z przedwojennych zbiorów MNZP, jednak z powodu braku dokumentacji inwentaryzacyjnej nie jest możliwe ustalenie, w jaki sposób znalazła się w kolekcji muzealnej.
Katarzyna Kostecka
Literatura
Drużyny Bartoszowe 1908-1914, Lwów 1939.
Sprawozdanie Towarzystwa „Drużyny Bartoszowe” we Lwowie za rok 1808(sic.) i 1909, Lwów 1910.
Wieniec grunwaldzki z 1910 roku, Kraków 1910.
