„Pobudka”, czasopismo Związku Szlachty Zagrodowej
Z zasobów biblioteki Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej
„Pobudka”, czasopismo Związku Szlachty Zagrodowej
Okres edycji: 1935-1939, redakcja: Turka, obecnie Ukraina (1935), Przemyśl (1936-1939), adres redakcji w Przemyślu: ul. Katedralna 3; wymiary: 34, 5 cm x 24, 5 cm, stron: 16; red. odpowiedzialny: Tadeusz Grochowski, druk: J. Styfi w Przemyślu, sygn.: Cz/P/przem.
Jednym z najrzadziej spotykanych dawnych polskich czasopism jest wydawana w Turce i Przemyślu „Pobudka”, organ Związku Szlachty Zagrodowej. Nader interesująca jest geneza tego periodyku. Powstał on na fali akcji polonizacyjnej skierowanej w latach 30. XX w. ku ludności zamieszkującej Małopolskę Wschodnią. Idea ta miała swój początek w Związku Naprawy Rzeczypospolitej, organizacji politycznej, założonej w roku 1926 przez działaczy Związku Strzeleckiego, Centralny Związek Osadników i Związek Powstańców Śląskich. Wśród licznych celów, które postawił przed sobą ZNR, było zdobycie przez Polskę pozycji mocarstwowej, umacnianie świadomości obywatelskiej, rozwój organizacji społecznych i gospodarczych na wsi. W roku 1933 z inicjatywy środowiska Związku powołane zostało Towarzystwo Rozwoju Ziem Wschodnich. Jego zamierzeniem miał być rozwój gospodarczy i kulturalny oraz umocnienie stanu posiadania Polaków na Kresach. W roku 1935 Towarzystwo założyło „Pobudkę”, pierwotnie miesięcznik, później dwutygodnik. „Pobudka” przypominając mieszkańcom polskich i ukraińskich wsi, iż kiedyś byli polską szlachtą zagrodową, miała pomóc w polonizacji terenów położonych we wschodnich województwach Rzeczypospolitej.
Szczególnie dużo zagrodowej szlachty mieszkało w okolicach Przemyśla, Leska, Sambora, Drohobycza i innych miast południowej części województwa lwowskiego. Ideolodzy związani z Towarzystwem Rozwoju Ziem Wschodnich podkreślali, że szlachta zagrodowa (zaściankowa) niegdyś reprezentowała w przeważającej mierze żywioł polski i dopiero później z powodu splotu okoliczności została zukrainizowana, a teraz wystarczy jej w odpowiedni sposób przypomnieć o etnicznych korzeniach, aby poczuła się Polakami. O tych korzeniach przypominać miała „Pobudka”. Periodyk wpierw ukazywał się w Turce nad Stryjem, w roku następnym redakcja została przeniesiona do Przemyśla. Prawie równolegle (1936) z powstaniem czasopisma utworzony został Komitet ds. Szlachty Zagrodowej, który w roku następnym (1937) doprowadził do Zjazdu Szlachty we Lwowie. Zjazd postanowił powołać Związek Szlachty Zagrodowej. W roku 1938 w Przemyślu odbył się Zjazd Ogólny Szlachty Zagrodowej, a „Pobudka” otrzymała status oficjalnego pisma Zarządu Głównego Związku. Prezesem został ks. Antoni Miodoński, a protektorat nad Związkiem objął marszałek Edward Smigły-Rydz.
Nakład „Pobudki” wynosił 13 tys., w roku 1939 zwiększony został do 15 tys. egzemplarzy. Było to największe i najpopularniejsze pismo ludowe w Małopolsce Wschodniej. Od roku 1938 ukazywała się też „Mała Pobudka” – pisemko dla dzieci i młodzieży. Wyszło również kilka broszur o szlachcie zagrodowej, niektóre też w wersji ukraińskiej, bowiem część potencjalnych odbiorców nie znała języka polskiego.
Redaktorem odpowiedzialnym „Pobudki” był Tadeusz Grochowski, rodem z Krakowa, wykształcony w Szwajcarii i Austrii, od roku 1932 osiadły w Przemyślu. Biuro czasopisma mieściło się na tyłach ówczesnego kościoła garnizonowego (obecnie katedralna cerkiew greckokatolicka). Oprócz T. Grochowskiego, który w „Pobudce” prowadził stały cykl felietonów (bohaterem cyklu był Zagłoba), w gazecie publikowali m.in. Michał Wisłocki, Jan Zbigniew Podhorodecki (heraldyka), Leszek Prorok, Stanisław Jastrzębski, Kajetan Waszulewski, inż. Kiełtyka, inż. J. Krzyszkowski.
Przy spojrzeniu z dzisiejszej perspektywy „Pobudka” reprezentowała raczej niski, bo dostosowany do czytelników poziom, jednak w ramach swych możliwości pełniła też pozytywną misję. Zachęcała do czytania, opowiadała o historii (co prawda z polskiej perspektywy), podawała zarysy dziejów rodów szlacheckich, budziła polską dumę narodową. Niebagatelne miejsce w czasopiśmie zajmowały porady zdrowotne i higieniczne. Wsparcia dla idei reprezentowanych przez „Pobudkę” nie szczędzili literaci z kręgów narodowych, np. Maria Rodziewiczówna, Zofia Kossak-Szczucka, Antoni Ossendowski, Wacław Sieroszewski, Kornel Makuszyński, Zygmunt Nowakowski, Gustaw Morcinek. Głównym ideologiem kręgów „Pobudki” był pochodzący z Turki senator Władysław Pulnarowicz, autor publikacji U źródeł Sanu, Stryja i Dniestu (Turka 1929) i Rycerstwo polskie Podkarpacia (Przemyśl 1937).
Warto wspomnieć, iż autorem dobrze brzmiącego, rytmicznego motta „Pobudki”: Gdzie na bagnetach strome błyskawice – tam nasza sława i nasze granice, był Jerzy Pietrkiewicz (ur. 1916, Fabianki w Ziemi Dobrzyńskiej – zm. 2007, Londyn), w epoce „Pobudki” zaledwie dwudziestokilkuletni pisarz i poeta, po wojnie jeden z filarów polskiej literatury emigracyjnej. To niewątpliwie młodzieńcza energia natchnęła go pomysłem tak dynamicznego i poetyckiego motta dla rzesz zagrodowej szlachty.
Oczywiście „Pobudka” wzbudzała emocje w środowisku ukraińskim, które czuło się zaniepokojone roztaczaną pokusą polskiego szlachectwa i niebezpieczeństwem przejścia niektórych Ukraińców na stronę polską.
Wybuch drugiej wojny światowej położył kres „Pobudce”, która jako dokument sposobu walki ideologicznej z okresu II Rzeczypospolitej pozostaje nader ciekawym przedsięwzięciem, zwłaszcza w obecnej dobie, gdy obserwuje się tendencje ku reaktywowaniu Związku Szlachty Zagrodowej.
Prawdziwym skarbem dla językoznawców jest odnotowany przez czasopismo materiał onomastyczny dokumentujący wielką ilość nazwisk, już nieistniejących na terenie Polski po kataklizmie wojennym i migracjach ludności. Chociaż czasopismo wychodziło w nakładzie kilkunastu tysięcy egzemplarzy, obecnie, w wyniku wojennej zawieruchy, zmiany granic państwa i upływie ponad 80 lat od ukazania się ostatniego numeru, jest prawdziwym unikatem. W Polsce najliczniejszy zbiór egzemplarzy „Pobudki” (roczniki: 1937, 1938, 1939) i „Małej Pobudki” (roczniki: 1938, 1939) posiada biblioteka Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej. We Lwowie „Pobudkę” w zbiorach posiada Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. W. Stefanyka.
Antoni Sarkady
Wybrana literatura
M. Demkowicz-Dobrzański, Szlachta zagrodowa Ziemi Czerwieńskiej, jej pochodzenie i przeszłość, Stanisławów 1938;
S. Dworakowski, Szlachta zagrodowa we wschodnich powiatach Wołynia i Polesia: relacje z terenu, Komitet do Spraw Szlachty Zagrodowej na Wschodzie Polski przy Towarzystwie Rozwoju Ziem Wschodnich, Warszawa 1939;
Z. Konieczny, Tadeusz Grochowski, „Rocznik Przemyski”, t. 19-20, Przemyśl 1978;
A. Notkowski, Polska prasa prowincjonalna Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa-Łódź 1982,
W. Pulnarowicz, U źródeł Sanu, Stryja i Dniestru, Turka 1929,
W. Pulnarowicz, Rycerstwo polskie Podkarpacia, Przemyśl 1937;
o Związku Szlachty Zagrodowej: http://pl.wikipedia.org/wiki/ Zwi%C4%85zek_Szlachty_Zagrodowej;
o repolonizacji: http://www2.kki.pl/pioinf/przemysl/dzieje/rus/repolonizacja.html
