Pieniądz znany jest i używany od VII w. p.n.e. Pierwotnie w formie monety zaczęto go stosować w kręgu cywilizacji greckiej, w Lidii. W Polsce dopiero w średniowieczu, za panowania Bolesława Chrobrego, ponieważ władca ten pragnął zaznaczyć suwerenność swojego, nowo powstałego państwa. Pierwsze banknoty, z kolei pojawiły się w Chinach w IX w. n.e. w formie certyfikatu kupieckiego – handlarz mógł zdeponować w skarbcu stolicy wybranej prowincji dowolną sumę monet, za którą dostał banknot i po okazaniu go w innym mieście wypłacano mu określoną sumę; można było też ten certyfikat przekazać innemu kupcowi. Banknot taki nazywano pieniądzem latającym. W Polsce, w formie papierowej, były to dopiero bilety skarbowe, wypuszczone w obieg 16 sierpnia 1794 r. w Warszawie, w czasie insurekcji kościuszkowskiej.

Pieniądze na przestrzeni wieków zmieniały się, wychodziły z obiegu i były zastępowane nowymi. Niejednokrotnie, gdy już nie pełniły swojej pierwotnej roli, zyskiwały nową. W zbiorach Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej znajdują się niektóre tego przykłady, liczące niejednokrotnie ponad sto lat.

Na początek przyjrzyjmy się fotografiom. Widać na nich przykładowo dwie siostry z domu Łozińskie: Julię Sowę i Jadwigę Haralewicz. Jedna z nich ma na sobie ozdoby z monet (naszyjnik, pas). Zdjęcie wykonał przemyski fotograf Henryk Hutter w 1904 r. Na drugiej fotografii z ok. 1907 r., zrobionej w atelier Zakładu „Aurora” J. Mermelsteina w Przemyślu uchwycono kobietę w stroju karnawałowym z naszyjnikiem również z monet, w ozdobnej czapce i z wachlarzem w ręku. Kolejne dwa kadry wykonano poza Przemyślem. Jeden przedstawia matkę i córkę w armeńskim stroju ludowym pięknie haftowanym. Nakrycie głowy rodzicielki jest zdobione także monetami. Zdjęcie wykonano w l. 1890-1910 w atelier Garabeda Krikoriana w Jerozolimie. Drugie natomiast to huculska pieśniarka ludowa z Żabiego, Marija Kreczuniek zwana Czukutycha, w biżuterii z monet tzw. zgardy. Fotografię wykonał Mikołaj Sańkowski, a właściwie Mykoła Seńkowśkyj (Миколa Іванович Сеньковський) w 1925 r.

Ciekawy jest również, zrobiony z XVI i XVII w. monet, komplet patriotycznej biżuterii damskiej (naszyjnik, bransoletka, kolczyki, zawieszka) oraz męskiej (spinki do mankietów) wykonanych w zaborze austriackim pod koniec XIX w. przez monogramistę EN w Krakowie lub okolicy. Z biżuterii, w zbiorach Muzeum, znalazła się także ażurowa broszka wycięta z węgierskiej monety z 1869 r. Z pola monety wycięto tło i fragmenty napisów z legendy otokowej. Pozostawiono tylko herb Węgier  podtrzymywany przez dwa anioły oraz wieniec laurowy u dołu.

Warto też w tym miejscu dodać, że biżuteria wykonana z monet oprócz waloru zdobniczego, w l. 1892-1918, na terenie Austro-Węgier była również używana czasami jako środek płatniczy, a w szczególności wśród ludności wiejskiej.

Godną uwagi wydaje się być łyżeczka wykonana z monety 20 baiocchi z 1865 r. mająca na awersie popiersie papieża Piusa IX, a na rewersie nominał i rok emisji. Uchwyt natomiast wykonany został ze skręconych spiralnie grubych drutów, zakończonych gałką.

W galicyjskiej pocztówce okolicznościowej z 1903 r. wykorzystano motyw banknotu 100-koronowego z emisji z 1902 r. W kompozycji zajął on centralne miejsce.

Banknot austro-węgierski – 2 korony z 5 sierpnia 1914 r. z Wiednia stał się natomiast pamiątką z  przemyskiej Twierdzy. Na jego głównej stronie odręcznie napisano w języku niemieckim: Zur Erin[n]erung an den Welkrieg und an die Belagerung von Przemyśl im Jahre 1914-1915 (Na pamiątkę Wojny Światowej i oblężenia Przemyśla w latach 1914-1915).

Moneta okolicznościowa – dukat lokalny – 40 Półgroszy Przemyskich wydana z okazji 620-lecia odnowienia praw miejskich Przemyśla, nadanych przez Władysława Jagiełłę. Awers posiada herb miasta Przemyśla, a rewers króla wprost i bazylikę archikatedralną w Przemyślu. Projektantem monety był Witold Nazarkiewicz, a emitentem Urząd Miejski w Przemyślu. Wybiła ją Mennica Polska S.A. w nakładzie 500 szt. w 2009 r. W tym też roku miała miejsce setna rocznica istnienia Muzeum. Z tej okazji wybito w Łebie monety okolicznościowe o nominałach 8 i 12 Osin, projektu Wojciecha i Tadeusza Sosnowskich. Emitentem ich było Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej, a nazwa monety nawiązywała do nazwiska założyciela placówki, Kazimierza Marii Osińskiego.

Ciekawym dopełnieniem powyższych przykładów są z pewnością gipsowe projekty monet autorstwa Józefa Wilka urodzonego koło Krosna w Suchowoli, ale bardzo związanego z Przemyślem; tu został również pochowany na Cmentarzu Głównym w 1957 r. Józef Wilk był uzdolnionym rzeźbiarzem, malarzem, medalierem, nauczycielem. Jako tzw. jednoroczniak oddelegowany został do przemyskiej Twierdzy a tu odesłany do przemyskiego Oddziału Budownictwa Wojskowego. Pierwszy projekt monety w swojej kompozycji posiada wizerunek Mikołaja Kopernika oraz napis w legendzie: RZECZPOSPOLITA POLSKA 1923, prawdopodobnie artysta chciał tu upamiętnić podwójny jubileusz (450-lecie narodzin Kopernika i 380-lecie śmierci). Drugi projekt ma natomiast rycerza z szablą, napis: 20 ZŁOTYCH oraz dewizę heraldyczną: PAX  ET  LABOR (spokój i praca). Przypuszczalnie w tym przypadku Józef Wilk wzorował się na rzeźbie francuskiego artysty Emila Picault, która przedstawiała mężczyznę z młotem, o tym samym zawołaniu. Oba odlewy powstały w Przemyślu.

Kolejnym przykładem „nie pieniądza” może być album z wizerunkami monet świata pt.: Greiling Münz Sammlung (Greilingska kolekcja monet), część I, wykonany w Fabryce Papierosów Greiling AG Drezno w Niemczech z 1929 r., metodą tłoczenia w aluminium różnej barwy. Poszczególne „monety” były wówczas sprzedawane jako dodatek do papierosów w celu reklamowania marki, a album trzeba było zakupić osobno.

Tak jak więc widać, wyobraźnia ludzka nie zna granic. W czasach współczesnych, również można się spotkać z takimi przeróbkami. Stary pieniądz zyskuje drugie życie.

Anna Durkacz-Foremska

Bibliografia:

– Durkacz-Foremska A., Historia zbiorów numizmatycznych Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej i ich popularyzacja w latach 1909-2021, „Materiały i Studia Muzealne”, t. X, Przemyśl 2021.

– Eadem, Od monety celtyckiej… Dzieje numizmatów na ziemiach polskich na przykładzie zbiorów Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej, „Materiały i Studia Muzealne”, t. XI,  Przemyśl 2022.

– Krzemińska M., Zahel D., Biżuteria i ozdoby ze zbiorów Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej. Katalog zbiorów, Przemyśl 2021.

– Wielocha A., Mikołaj Seńkowski, fotograf Huculszczyzny, „Almanach Karpacki – Płaj. Półrocznik Towarzystwa Karpackiego”, Nr 52 (jesień 2016).

– Zahel D., Biżuteria patriotyczna, [w:] 100 na 100. Katalog wystawy jubileuszowej 1909-2009 Muzeum Nrodowego Ziemi Przemyskiej, pod red. A. Sarkady, Przemyśl 2020.

Ikonografia:

– MPF-3043; MPF-3573/110; MPF-4543; MPF-8639; MPF-20729

Artefakty kulturalne:

– MPH-12511; MPH-12519; MPH-12523; MPH-13122; MPH-13509; MPS-9815; MPS-9828; MPS-9856; MPS-10077; ZNr-1137; ZNr-1138; ZNr-1139; ZNr-1140; ZNr-1148

Netografia:

– Derejczyk M., Zgarda z monetami huculski naszyjnik ze zbiorów Muzeum Etnograficznego Oddziału Muzeum Narodowego we Wrocławiu, vide: https://www.historiaposzukaj.pl/wiedza,obiekty…

– Grochal A., Naszyjniki z monet, vide: www.etnomuzeum.eu [dostęp: 28.02.2025].

– https://etnograficzna.pl/stroje-ludowe-stroj-huculski/ [dostęp: 11.03.2025].

– www.bankier.pl/wiadomosc/Krotka-historia-banknotu-7291832.htmi [dostęp: 26.02.2025].