Przekształcenie Przemyśla w twierdzę na przełomie XIX i XX w. sprawiło, że stałym elementem obrazu miasta w tym okresie była liczna załoga wojskowa. Co prawda jeszcze w 1880 r. liczyła ona 1705 oficerów, urzędników wojskowych i żołnierzy, to jednak w kolejnych dekadach (1890, 1900 i 1910) wartość ta wynosiła odpowiednio: 9049, 11262 i 9503 wojskowych. O ile pozostałości twierdzy (budynki koszarowe, forty itp.) do dziś są widoczne w infrastrukturze miejskiej oraz podmiejskim krajobrazie, to ślady intelektualnego i kulturalnego życia przemyskiego garnizonu czasów austriackich są bardzo trudno uchwytne. Znajdujące się w zbiorach Biblioteki MNZP znaki własnościowe (pieczątki, ekslibrisy) austriackich i austro-węgierskich instytucji wojskowych, pozwalają na zarysowanie przynajmniej niektórych aspektów tego zagadnienia.

W ujęciu chronologicznym najstarsze są znaki własnościowe związane z c. (i) k. 10 Pułkiem Piechoty (k.(u.)k. 10. Infanterie Regiment). Dzieje tego pułku sięgają 1715 r., choć nr 10 nosił on ostatecznie od 1769 r. Przez dekady zmieniały się miejsca jego dyslokacji, obejmujące praktycznie wszystkie części władztwa Habsburgów. Po raz pierwszy stacjonował w Przemyślu w 1815 r. (od 1830 r. był mobilizowany w okręgu przemyskim), następnie w latach 1836-1840, 1879-1882, 1888-1894, 1909-1914. Zwyczajowo każdy pułk w armii austriackiej a później austro-węgierskiej miał swojego nominalnego właściciela (Inhaber). W przypadku 10 pułku godność ta Aloisowi grafowi Mazzuchelli przypadała w latach 1817-1869.

Pieczątka / ekslibris	Tytuł / autor. – Miejsce wydania : nazwa wydawcy, rok wydania
Pieczątka: Uniformierungs-Bibliothek & Offiziers-Fond-Verwaltung des k.k. 10. Infanterie Regimentes Ekslibris: Officiers-Bibliothek Infanterie Regimentes No. 10.	Memoires de Montecuculi, généralisime des armées, et Grand-Maître de l’Artillerie de l’Empereur. T. 3 / Lancelot Turpin de Crissé. – A Amsterdam ; A Leipzig : Arkstée & Merkus, ca 1770
Pieczątka: Infanterie Regiment No. 10. Bibliotheck Ekslibris: Regiments-Bibliotheck von Mazzuchelli Infanterie No. 10	Geschichte Karls 12. Königs von Schweden : nach Voltaire / Ernst Ludwig Posselt. – Karlsruhe : Schmieders Verlag, 1791.
Pieczątka: Infanterie Regiment No. 10  Pieczątka: Regiments-Bibliotheck von Mazzuchelli Infanterie No. 10 Pieczątka: Offiziers-Bibliothek k.k. Infanterie-Regiments No. 10 Pieczątka: Uniformierungs-Bibliothek & Offiziers-Fond-Verwaltung des k.k. 10. Infanterie Regimentes	Geschichte des Westphälischen Friedens : in zwey Theilen. T. 1 / Carl Ludwig von Woltmann. – Leipzig : Georg Joachim Göschen, 1808.

Młodsze są dzieła opatrzone pieczątkami  c. (i) k. 45 Pułku Piechoty (k.(u.)k. 45. Infanterie Regiment):

Pieczątka	Tytuł / autor. – Miejsce wydania : nazwa wydawcy, rok wydania
Pieczątka: Offiziers Bibliothek 45 R.S.	Meyers Konversations-Lexikon : ein Nachschlagewerk des allgemeinen Wissens. Bd. 4, Chemille bis Dingelstedt. – Leipzig ; Wien : Bibliographisches Institut, 1897.
	Meyers Konversations-Lexikon : Nachschlagewerk des allgemeinen Wissens. Bd. 8, Grotzkreuz bis Hübbe. – Leipzig ; Wien  : Bibliographisches Institut, 1897.
	Meyers Konversations-Lexikon : ein Nachschlagewerk des allgemeinen Wissens. Bd. 12, Mauria bis Nordsee. – Leipzig : Bibliogr. Institut, 1897.
Pieczatka: Offiziers-Bibliothek k.k. L. Infanterie-Regiments No. 45	K. und k. Infanterieregiment Hoch- und Deutschmeister No. 4 : 1696-1906 / Alois Veltzé. – Wien : Verlag von Ed. Hassenberger & Co., 1906.

Pułk ten, istniejący od 1816 r. i od 1866 r. mobilizowany w okręgu sanockim, krócej był związany z Przemyślem, w którym stacjonował od 1886 r. Charakterystyczne jest tu to, że na wydawnictwach z przełomu XIX i XX w. używano wciąż starej pieczątki ze skrótem „k.k.”, choć po 1889 r. pułki wspólne armii austro-węgierskiej oznaczane były skrótem „k.u.k.”.

Największy i najbardziej zróżnicowany zbiór związany z militarnymi instytucjami Przemyśla sprzed 1918 r. oznaczony jest pieczątką „Militär Wissenschaftlicher Verein in Przemyśl” względnie (w jednym przypadku) „Militär-Wissenschaftlicher und Casino-Verein in Przemyśl”. Są to wydawnictwa pochodzące ze zbiorów funkcjonującego przy Kasynie Oficerskim wojskowego towarzystwa naukowego. Tego rodzaju stowarzyszenia, mające na celu promowanie i rozpowszechnianie wśród oficerów wiedzy wojskowej, pielęgnowanie wśród nich czynnika duchowego i moralnego, a także wspieranie działalności naukowo-wojskowej w ogóle powstawały – na wzór pierwszego, założonego w Wiedniu w 1867 r., we wszystkich większych miastach garnizonowych Austro-Węgier. Nie wiadomo dokładnie, kiedy to stowarzyszenie powstało w Przemyślu. Być może wywodziło się lub było związane z funkcjonującym w drugiej połowie lat 60-tych XIX w. (na pewno w 1867 i 1868 r.) „Offiziers-Lese-Verein in Przemyśl” (w dosłownym tłumaczeniu „Oficerski Związek Czytelniczy w Przemyślu”). Samo kasyno wojskowe istniało na pewno w 1880 r.; wspominał o nim też Leopold Hausner w „Monografii miasta Przemyśla” z 1883 r. Początkowo siedzibę miało w kamienicy Rynek 24, od 1888 r. w budynku dawnego klasztoru dominikanek przy ulicy Grodzkiej (uroczyste otwarcie miało miejsce w połowie grudnia 1888 r., jednak o zupełnym wykończeniu kasyna prasa donosiła w końcu stycznia 1889 r.). Od 1901 r. od strony Placu Dominikańskiego prowadziła do niego okazała brama.

Posiadane przez Bibliotekę książki pochodzące z zasobów „Militär Wissenschaftlicher Verein” pozwalają wskazują, że zapewne część jego zbiorów pochodziła z innych podobnych tego rodzaju instytucji – najstarsza książka, wydana w 1851 r. Bilder aus Oestereich [sic !] : (1848 bis 1849) (Obrazy z Austrii: 1848 do 1849) pochodzi ze zbiorów biblioteki wiedeńskiego „Militär Wissenschaftlicher Verein”. Sporą część stanowią opracowania etnograficzne i geograficzne (np. mapa Krety), uwagę zwraca opracowanie na temat Hucułów. Mamy do czynienia też z jedną pozycją beletrystyczną – Die Hexe von Harlem“ (Czarownica z Harlem) Oczywiście, trudno na podstawie tej niedużej przecież próby wnioskować o strukturze całego księgozbioru, jednak poniższe zestawienie pozwala na wyrobienie pewnego poglądu w tym zakresie.

Pieczątka	Tytuł / autor. – Miejsce wydania : nazwa wydawcy, rok wydania
Pieczątka: Militär Wissenschaftlicher Verein in Przemyśl (Pieczątka: Militär Wissenschaftlicher Verein. Biblitheck Wien)	Bilder aus Oestreich[!] : (1848 bis 1849) von einem deutschen Reisenden / Jacob Kaufmann. – Leipzig : Friedrich Ludwig Herbig, 1851.
Pieczątka: Militär Wissenschaftlicher Verein in Przemyśl	Serbien : historisch-ethnographische Reisestudien aus den Jahren 1859-1868 / Felix Kanitz. – Leipzig : Verlagsbuchhandlung von Hermann Friess, 1868.
	Chile : Land und Leute : nach zwanzigjährigen eigenen Beobachtungen und denen anderer kurz geschildert / Karl Oschsenius. – Leipzig ; Prag : G. Freytag ; F. Tempsky, 1884.
	Ost- und Südspanien ; Die Balearen und Pithyusen / Moritz Willkomm. – Leipzig ; Prag : G. Freytag ; F. Tempsky, 1886.
	Geschichte des alten Aegyptens / Eduard Meyer. – Berlin : Grote’sche Verlagsbuchhandlung, 1887.
	Brieflicher Sprach- und Sprechunterricht für das Selbststudium Erwachsener Englisch / Carl van Dalen. – Berlin : Langenscheidtsche Verlagsbuchhandlung, 1887.
	Napoleon I : eine Biographie. Bd. 2, Napoleons Kampf um die Weltherschaft / August Fournier. – Wien ; Prag ; Leipzig : F. Tempsky ; G. Fraytag, 1889.
	Brehms Tierleben : Allgemeine Kunde des Tierreichs. [Bd. 6], Bd. 3, Vögel : Suchvögel, Flossentaucher, Sturmvögel, Stossvögel, Wehrvögel, Nandus, Rossvögel, Strausse / Alfred Edmund Brehm. – Leipzig ; Wien : Bibliographisches Institut, 1892.
	Die Huzulen : ihr Leben, ihre Sitten, und ihre Volksüberlieferung / Raimund Friedrich Kaindl. – Wien : Alfred Hölder, 1894.
	Völkerkunde. Bd. 1 / Friedrich Ratzel. – Leipzig : Verl. des Bibliograph. Instituts, 1894.
	Völkerkunde. Bd. 2 / Friedrich Ratzel. – Leipzig : Verlag des Bibliographischen Instituts, 1895.
	Ein Reiseabenteuer / Charles de Berkeley. -Stuttgart : J. Engelhorn, 1897.
	Die Hexe von Harlem. Bd. 1 / Richard Henry Savage. – Stuttgart : Engelhorn, 1897
Pieczątka: Militär-Wissenschaftlicher und Casino-Verein in Przemyśl Pieczątka: Militär Wissenschaftlicher Verein in Przemyśl	Spezialkarte von Creta nach britische Marine-Aufnahmen und Routen englischer, französischer und deutscher Reisenden / Heinrich Kiepert. – Berlin : Dietrich Reimer, 1897.

Ciekawą pieczątką jest znak c. i k. Wojskowej Szkoły Ludowej w Przemyślu („K. und K. Militär-Volksschule in Przemyśl”) znajdujący się na podręczniku Rednerische Unterweisungen ; Plutarch’s Abhandlung über die Erziehung der Kinder, wydanym w 1881 r. w Wiedniu w wydawnictwie Verlag von A. Pichler’s Witwe & Sohn. Wojskowa Szkoła Ludowa została założona w 1891 r. z myślą o dzieciach stacjonujących w Przemyślu oficerów i mieściła się przy ul. Mickiewicza 40. Budynek tej szkoły nie zachował się – w latach 1928-1929 został włączony w istniejący do dziś „Dom Żołnierza“.

Ostatnią grupą książek, stanowiących najpóźniej powstały zbiór są wydawnictwa opatrzone pieczątką „K. u. k. Militärkommando Przemyśl ; K. und k. Nachrichtenstelle Przemyśl“ (komórki wywiadowczej c. i k. komendantury wojskowej Przemyśla). Są to wydawnictwa o charakterze służbowym (zawierający wytyczne dla cenzury Zensurbehelf), informacje dla podróżujących na tereny objęte działaniami wojennym lub okupowane (Bestimmungen für Reisen und die Kriegsgebiete…), ale też propagandowo-informacyjne dotyczące wrogiej postawy Czechów wobec monarchii za jej granicami (Hochverräterische Umtriebe von österr. Čechen im Auslande…) czy wreszcie analiza polityczno-geograficzna oraz gospodarcza i topograficzna rejonu Wenecji (Venetien : politisch-geographische sowie wirtschaftsstatistische und topographische Übersichten).

Pieczątka	Tytuł / autor. – Miejsce wydania : nazwa wydawcy, rok wydania
Pieczątka: K. u. k. Militarkommando Przemyśl ; K. und k. Nachrichtenstelle Przemyśl	Venetien : politisch-geographische sowie wirtschaftsstatistische und topographische Übersichten / Friedrich Karminski. – Wien : Christoph Reisser’s Söhne, 1917.
	Bestimmungen für Reisen und die Kriegsgebiete, aus den Kriegsgebieten und innerhalb derselben, in die okkupierten Gebiete, in das verbündete und neutrale Ausland und zurück. – [Wien] : [K. u. k. Armeeoberkommando], 1917.
	Hochverräterische Umtriebe von österr. Čechen im Auslande. – Prag : Präsidium der k. k. Polizeidirektion, [1917].
	Zensurbehelf [Nur zur Dienstgebrauch]. – Wien : Druckerei des k.u.k. Kriegsministeriums, 1917.

Nie wiadomo, w jaki sposób wymienione wyżej druki trafiły do zasobów Biblioteki MNZP. Niewątpliwie książkowe zbiory austriackich i austro-węgierskich instytucji wojskowych w Przemyślu czy to po upadku twierdzy, czy też po upadku monarchii zostały potraktowane jako bezpańskie i w dużej mierze zostały rozproszone, rozgrabione bądź zniszczone – np. dowódca k.węg. 10 Pułku Pospolitego Ruszenia, płk Viktor Arlow w swym dzienniku pod datą 24-25 marca 1915 r. napisał, że z biblioteki wojskowej twierdzy zarówno on, jak i inni oficerowie „zaopatrzyli się” w książki w przeczuciu, że w niewoli rosyjskiej trudno będzie im zdobyć lekturę w języku niemieckim. Część zbiorów została przejęta przez przemyskie instytucje – książka Rednerische Unterweisungen ; Plutarch’s Abhandlung über die Erziehung der Kinder, oprócz pieczątki „K. und K. Militär-Volksschule in Przemyśl” opatrzona jest też znakiem „Państ. Gimnazjum II. im. Prof. K. Morawskiego. Bibljoteka nauczycielska”.

Bibliografia:

M. Baczkowski, Austriacka załoga Przemyśla, „Rocznik Przemyski” 2018, T. 54, z.1 (21), Historia, s. 3-16.

L. Hauser, Monografia miasta Przemyśla, Przemyśl 1883 [reprint 1991].

I. Miklauzič, Lovag Arlow Viktor ezredes, Przemyśl-Vlagyivosztok-Győr 1914–1920, Budapest 2015.

A. Wrede, Geschichte der K. und K. Wehrmacht: die Regimenter, Corps, Branchen und Anstalten von 1618 bis Ende des XIX. Jahrhunderts. Bd. 1, Wien 1898.

Kalendarz przemyski na rok pański 1899, Przemyśl 1898.

Kalendarz przemyski na rok pański 1900, Przemyśl 1899.

Kalendarz przemyski za rok 1914, Przemyśl [1913].

T. Idzikowski, Twierdza Przemyśl: pierwszy obwód obronny, Przemyśl 2002, fotografie na s. 141 i 150.

Wykaz ulic, placów i domów w mieście Przemyślu : sporządzony na podstawie numerowania w roku 1895 przeprowadzonego, Przemyśl 1895.

Prasa:

„Der Kamerad: österreichisch-ungarische Wehr-Zeitung“ 1867, 1868.

 „Gazeta Przemyska“ 1888, 1889, 1891.

„Kuryer Przemyski“ 1895.

 „Oesterreichische militärische Zeitschrift“ 1868.

„Militär-Zeitung“ 1891.

„San“ 1880-1882.

Tomasz Pomykacz