Oto drzewo krzyża, na którym zawisło zbawienie świata
Wielki Piątek to najsmutniejszy dzień dla chrześcijan. Od ponad dwóch tysięcy lat rozpamiętywana jest męka i śmierć Chrystusa. To właśnie w piątek umarł na krzyżu Jezus z Nazaretu. Wizerunek Chrystus na krzyżu stanowi symbol zbawienia i odkupienia świata, dlatego ukrzyżowanie ma ogromne znaczenie dla całej ikonografii chrześcijańskiej. Istnieje wiele interpretacji i ogromna liczba dzieł przedstawiających śmierć Zbawiciela. Każda epoka miała inny sposób przedstawiania tematu pasyjnego, bo czy jest coś bardziej uniwersalnego niż cierpienie i śmierć? Może tylko miłość. Artyści od zawsze szukali możliwości i sposobów przedstawienia ukrzyżowania na miarę swych czasów. Zarówno wielcy twórcy poszczególnych epok, jak i artyści ludowi w krzyżu Chrystusa widzieli kaźń Boga, ale i umęczenie człowieka.
Krzyż w chrześcijaństwie stal się symbolem cierpienia prowadzącego do zmartwychwstania i zbawienia, ale znacznie wcześniej także towarzyszył człowiekowi. Dwie przecinające się pod kątem prostym linie były związane z kultem przyrody i zasadą życia. Odwzorowywały pełnię świata i łączyły przeciwieństwa: góra – dół, prawo – lewo. Mircea Eliade przyjmuje, że krzyż to drzewo, swymi korzeniami sięgające do piekła, szczyt tego drzewa jest przy tronie Boga, a jego gałęzie (ramiona) obejmują świat1. Krzyż jest traktowany jako Drzewo Życia, na którym umarł Chrystus dla odrodzenia świata. Można powiedzieć, że krzyż od wieków łączył przeciwności, był drzewem, znakiem sakralnym i stał się symbolem chrześcijaństwa.
W zbiorach Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej jest wiele dzieł sztuki o tematyce pasyjnej, a więc takich, których tematem jest męka Chrystusa. Większość z nich to prace wyjątkowe i unikalne, jak choćby Ukrzyżowanie nieznanego autora z XVII/XVIII wieku, Męka Pańska (Ukrzyżowanie ze scenami pasyjnymi) z 1703 roku. Oba przedstawienia są eksponowane na wystawie stałej Credo na dwa głosy. Ciekawym eksponatem jest Pasyjka – Męka Pańska w butelce z 1948 roku. Twórcy nieprofesjonalni także mierzyli się z przedstawieniem śmierci Syna Bożego, stąd bogaty zbiór krzyży i obrazów w zbiorach etnograficznych.
Dzieła sztuki ukazujące ukrzyżowanie koncentrują się albo na samym krzyżu i postaci Jezusa albo na pokazaniu misterium pasyjnego. Pierwsi chrześcijanie nie umieszczali wizerunku Chrystusa na krzyżu. Sam krzyż był świętym znakiem. Dopiero pod koniec V wieku zaczęto na krzyżu umieszczać postać, początkowo ubraną, a później prawie nagą.
W ikonografii chrześcijańskiej Chrystus na krzyżu jest często przedstawiany bardzo naturalistycznie. Ma zdeformowaną, powyginaną sylwetkę, napięte mięśnie, spuszczoną głowę, zamknięte oczy, jest prawie nagi, ubrany tylko w tunikę, bądź jego biodra okrywa tkanina zwana perizonium (krąg kultury zachodniej). Na głowie ma cierniową koronę, a z jego boku wypływa krew. Na wielu obrazach szeroko rozłożone ramiona, wygięte kolana ukazują ogromny ból, jakiego musiał doświadczyć na krzyżu. Ta męka Boga-człowieka widoczna jest w wyrazie twarzy i całym ciele.
Na przedstawieniach ukrzyżowania widujemy podpórki pod stopami Jezusa i u góry krzyża tabliczkę z napisem I.N.R.I. tak zwany titulus – Jezus Nazareńczyk Król Żydowski. Tabliczka ta określała rodzaj winy skazańca. Ukrzyżowanie była to śmierć w męczarniach, ale też w czasach rzymskich stanowiła wyraz hańby. Rzymianie rzadko stosowali taką karę wobec swoich obywateli, tylko wymierzali ją obcokrajowcom, zdegradowanym żołnierzom, niewolnikom, najgorszym przestępcom i pierwszym chrześcijanom.
Ukrzyżowanie koncentruje się na Chrystusie, ale na wielu dziełach sztuki, przestrzeń pod krzyżem zaludnia się. Przy krzyżu pojawiają się często inne postacie, po obu stronach najczęściej stoją: Matka Boska i św. Jan Ewangelista, Maria Magdalena, setnik Longinus z włócznią oraz żołnierz podający Jezusowi gąbkę nasączoną octem. Razem z Chrystusem przedstawiano również ukrzyżowanych łotrów.
Krzyż jest jednym z najważniejszych symboli Wielkiego Piątku, ponieważ to dzień, w którym Chrystus Zbawiciel oddał życie za zbawienie świata. Jest to jedyny dzień w roku, kiedy nie jest sprawowana msza święta. W kościołach odprawiana jest Liturgia Męki Pańskiej. Ważną częścią wielkopiątkowego nabożeństwa jest adoracja krzyża. Do świątyni wnosi się przykryty tkaniną krzyż i odsłania. Celebrans stopniowo odsłania ramiona krzyża i śpiewa trzykrotnie: „Oto drzewo Krzyża, na którym zawisło zbawienie świata”, na co wierni odpowiadają: „Pójdźmy z pokłonem”. Następnie wierni podchodzą do krucyfiksu, przyklękają i symbolicznym ucałowaniem wyrażają przyjęcie odkupienia Jezusa. Po liturgii krzyż zostaje w widocznym miejscu, tak by każdy mógł go adorować, aż do rezurekcji w Wielką Niedzielę.
Wielki Piątek to dzień krzyża, skupienia, powagi, ścisłego postu. Tegoroczny Wielki Piątek zapewne znowu będzie inny niż zwykle z powodu pandemii, ale może ten trudny czas jeszcze bardziej pozwoli zadumać się nad sensem krzyża Chrystusa i istotą ludzkiego życia.
dr Małgorzata Dziura
Przypisy:
1 M. Eliade, Traktat o historii religii, Łódź 1993, s. 284.
