Warto poznać bliżej historię Ormian polskich. W Przemyślu (Przemyśl po kipczacku i ormiańsku: Premyszla/Premszla oraz Peremiszla/Peremyszla) ich stała obecność datuje się już na XV wiek. Na mapie Królestwa Polskiego z okresu panowania Kazimierza Wielkiego, umieszczonej w niedawno wydanym albumie Ormiańska Polska (Kraków 2018), zaznaczono oprócz miast, w których potwierdzona została obecność Ormian za panowania tego króla, także miasta z potwierdzoną ich obecnością w XV wieku. Oprócz Przemyśla z tego okresu zaznaczono jeszcze Kraków, Bełz, Krzemieniec i Śniatyń.

Mapa Królestwa Polskiego za panowania Kazimierza Wielkiego (1333-1370), w: Krzysztof Stopka, Andrzej Zięba, Ormiańska Polska, Kraków2018, s. 58-59.

W wielu miastach Ormianie pojawiali się i ruszali dalej, zależnie od zmieniającej się sytuacji politycznej i ekonomicznej. Stąd odnotowana w XV wieku ich stała obecność w Przemyślu nie oznacza, że rzeczywiście na dobre tu osiedli. Wiemy, że w okresie ożywionej działalności handlowej w XVII wieku Ormianie aktywnie uczestniczyli w jarmarkach w różnych miastach, m.in. w Krakowie, Toruniu, Poznaniu, Gdańsku, Łucku, Skale, Przemyślu, Rzeszowie, Radomsku, a najważniejszą pozycję na tej liście zajmował Lwów.

Kolejny raz związki Ormian polskich z Przemyślem odnotować możemy w XIX wieku przy okazji awansów duchownych ormiańskich w obrządku łacińskim. Jednym z nich był Jan Antoni de Potoczki, urodzony w 1759 roku w ormiańskim mieście Elisabethopolis (obecnie Dumbrăveni) w Siedmiogrodzie. J. A. Potoczky w latach 1825-1832 był biskupem przemyskim. Inny Ormianin – Franciszek Ksawery Abgaro Zachariasiewicz, w latach 1840–1845 był biskupem przemyskim, a wcześniej tarnowskim (1836–1840).

Widzimy zatem, że Ormianie w Polsce zaznaczali swoją obecność w różnych miastach, w tym także w Przemyślu, już od XIV wieku. Wiedzy na temat tej grupy narodowościowej i wyznaniowej, zamieszkującej Polskę dawniej i dziś, dostarczają liczne wydawnictwa, które znajdują się w bibliotece muzealnej. Krótko je przedstawię.

1) Ormianie w Gliwicach, autor tekstu: Bożena Kubit, Muzeum w Gliwicach, cykl „Gliwickie mniejszości”, czerwiec – październik 2001.

Jest to wydawnictwo towarzyszące wystawie „Ormianie w Gliwicach”, zorganizowanej przez Muzeum w Gliwicach w 2001 roku z okazji 1700. rocznicy chrztu Armenii i planowanej w tym samym roku wizyty w Armenii papieża Jana Pawła II.

Ormianie w Gliwicach pojawili się po II wojnie światowej w związku ze zmianami granic i emigracją z terenów wschodnich. W tym czasie miejscem ich osiedlania się były także Warszawa, Kraków, Trójmiasto, a na Górnym i Dolnym Śląsku: Katowice, Bytom, Zabrze, Opole, Oława, Brzeg, Wrocław. W Gliwicach zamieszkali Ormianie ze Lwowa, Stanisławowa, Horodenki, Łyśca, Kut. Społeczność ormiańska otrzymała w Gliwicach w 1945 roku kościół pw. Świętej Trójcy. Do tej świątyni w 1950 roku trafił obraz Matki Boskiej Łysieckiej, otoczony kultem od XVII wieku. Historia tego obrazu prowadzi nas jeszcze bardziej w głąb dawnej Rzeczypospolitej, gdyż wspomniany obraz jest repliką obrazu Matki Boskiej z ormiańskiego kościoła w Kamieńcu Podolskim. Tak splatają się ciekawie historie i związki dawnej Polski z mniejszością ormiańską. W 1969 roku proboszczem ormiańskim w Gliwicach został ks. Kazimierz Romaszkan, który do 1945 roku był wikariuszem katedralnym we Lwowie.

W wydawnictwie opisane zostały mało znane obyczaje ormiańskie, które przetrwały w Polsce do dziś. Jednym z nich jest obrzęd święcenia wody w Święto Objawienia (Epifania) 6 stycznia, w którym uczestniczy mały chłopiec symbolizujący Świętego Jana Chrzciciela oraz ojcowie chrzestni, wybierani spośród wiernych. Interesujący jest także zwyczaj zanoszenia próśb do Matki Boskiej. Są one spisywane i przynoszone w postaci listów, a następnie uroczyście palone przed ołtarzem.

2) Ormianie, pod redakcją Beaty Machul-Telus, Wydawnictwo Sejmowe z Serii „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”, Warszawa 2014

Jest to jeden z wielu tomów serii „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”, której jednym z zadań jest popularyzacja wiedzy o mniejszościach zamieszkujących Polskę. W publikacji podkreślono, że w Polsce żyje dziś wiele osób pochodzenia ormiańskiego, wywodzących się z rodzin przybywających do Polski od czasów średniowiecza. Oprócz potomków dawnych osadników dzisiejszą Polskę zamieszkują również Ormianie, którzy zaczęli napływać do naszego kraju z Armenii nie tak dawno, w latach 90. XX wieku, w związku z rozpadem Związku Radzieckiego. W książce można przeczytać interesujące teksty historyków, politologów i pedagogów, których łączy badawcze zainteresowanie społecznością ormiańską.

3) Under a common sky. Ethnic groups of the Commonwealth of Poland and Lithuania, redakcja: Michał Kopczyński, Wojciech Tygielski, Warszawa 2010

Wśród wielu tekstów, opisujących grupy narodowościowe i wyznaniowe zamieszkujące „pod wspólnym niebem” Rzeczpospolitą Obojga Narodów (Litwinów, Białorusinów, Ukraińców, Niemców, Żydów, Ormian, Tatarów, Karaimów, Romów, Włochów, Szkotów, Mennonitów) jest opracowanie prof. dr hab. Krzysztofa Stopki z Uniwersytetu Jagiellońskiego. W artykule Armenians autor nakreślił zarys dziejów wspólnoty ormiańskiej i jej organizację kościelną na ziemiach polskich. Skoncentrował się nie tylko na okresie od XVI do XVIII wieku, ale opisał także początki Ormian w Polsce, którzy przybyli tu w XIV wieku z Krymu. Wspomniał o Ormianach, którzy do Polski dotarli z Mołdawii i Wołoszczyzny, jak również z Imperium Osmańskiego. W Polsce otrzymywali liczne królewskie przywileje, na które zasłużyli dzięki bogactwu, jakie przynosili skarbowi królewskiemu przez swoją działalność kupiecką. Zawsze byli przy tym lojalni wobec władz i praw obowiązujących w Rzeczypospolitej.

4) Kresy: należna pamięć – nie zemsta. Materiały z konferencji zorganizowanej 8 lipca 2017 roku, redakcja pracy zbiorowej: Krzysztof Bąkała, Witold Listowski, Tadeusz Skoczek, Warszawa 2017

Wydawnictwo zawiera teksty dotyczące przemocy i zbrodni dokonanych na Polakach ze wschodnich województw Rzeczypospolitej przez nacjonalistów ukraińskich w okresie drugiej wojny światowej. Są to trudne, nieraz budzące wiele emocji i kontrowersji tematy, od których jednak nie można odwracać głowy. Wśród wielu artykułów możemy wyróżnić tekst ks. Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego Ludobójstwo polskich Ormian w Kutach nad Czeremoszem. Autor wymienia w nim między innymi postać księdza Kazimierza Romaszkana, tego samego, o którym pisze autorka wspomnianego wydawnictwa Ormianie w Gliwicach. Zanim ks. Romaszkan trafił do Gliwic, w okresie powojennym przez dziesięć lat przebywał w radzieckim łagrze w Norylsku na Syberii. Tekst porusza smutną kartę historii Ormian, którzy na przestrzeni stuleci wiele razy padali ofiarami prześladowań etnicznych.

5) Ormianie polscy. Odrębność i asymilacja, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 1999

W wydawnictwie, które jest równocześnie katalogiem wystawy sztuki ormiańskiej, zorganizowanej w 1999 w Muzeum Narodowym w Krakowie, znalazły się teksty historyków i historyków sztuki, podejmuje tematykę historii, tradycji i kultury Ormian, od średniowiecza zamieszkujących ziemie polskie. Warto nadmienić, że właśnie dzięki tej wystawie, po ponad pięćdziesięciu latach rozpoczęto na nowo badania nad sztuką zapomnianej mniejszości narodowej w Polsce. Zachęcająco brzmią tytuły rozdziałów: „Rys dziejów ormiańskich”, „Sztuka i kultura w Armenii i ormiańskiej diasporze”, „Jakimi językami mówili polscy Ormianie?”, „Archidiecezjalne Muzeum Ormiańskie we Lwowie”, po których następuje właściwy katalog wystawy w krakowskim Muzeum Narodowym zatytułowanej „Ormianie polscy. Odrębność i asymilacja”. W opracowaniu wspomniane zostały najważniejsze wydarzenia z historii Ormian polskich.

6) Najnowszym wydawnictwem dotyczącym Ormian polskich w zbiorach Biblioteki muzealnej jest album z 2019 roku Katedra ormiańska we Lwowie i jej twórcy. Wydany został przy okazji wystawy pod tym samym tytułem, zorganizowanej przez Międzynarodowe Centrum Kultury i Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonika” we współpracy z Muzeum Pałacu Króla Jana III Sobieskiego w Wilanowie.

Album jest bogato ilustrowany planami i fotografiami lwowskiej katedry ormiańskiej, zawiera także rozdział poświęcony artystom związanym z renowacją tej katedry w okresie międzywojennym. Wśród nich jest architekt i konserwator zabytków Franciszek Mączyński (warto wiedzieć, że także Kraków jest pełen pięknych budynków wzniesionych według jego projektu, a ich fotografie przedstawiono w albumie), artysta malarz Józef Mehoffer, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, a także Jan Henryk Rosen, autor malowideł we wnętrzu lwowskiej katedry. Co ciekawe, wśród innych realizacji malarskich Rosena, zaprezentowano w albumie także cztery malowidła, które znajdują się w Przemyślu, w Kaplicy Wyższego Seminarium Duchownego obrządku łacińskiego. Są to: Powołanie apostołów Jakuba i Jana, Wieczerza w Emaus, Nawrócenie Szawła i Błogosławieństwo Świętego Piotra.

7) Tadeusz Mańkowski, Sztuka Ormian lwowskich, Prace Komisji Historii Sztuki PAU, Kraków 1934.

Wydawnictwo jest ilustrowane planami świątyń ormiańskich i budynków świeckich, na podstawie których autor omawia wpływy orientalne na budowle ormiańskie we Lwowie. Wspomniane są związki i podobieństwa lwowskiej katedry ormiańskiej do kościołów ormiańskich w innych krajach. Przedstawione zostały detale architektoniczne i ornamentyka kościołów między innymi w Kaffie na Krymie, Ereruk w Armenii, Curtea de Argeș w Rumunii, do których nawiązuje katedra ormiańska we Lwowie.

8) Reprint z 1989 roku, opracowania autorstwa księdza Sadoka Baracza pod tytułem Rys Dziejów Ormiańskich, pierwotnie wydanego w Tarnopolu w 1869 roku.

Sadok Barącz jest autorem wielu opracowań poświęconych Ormianom polskim, sam będąc jednym z nich. Swoją pracę dedykował „Wielce Czcigodnym Dobrodziejom Kościoła Ormiańskiego w Czerniowcach w dowód wysokiego poważania”, co podkreśla związki między Ormianami polskimi z Galicji i Bukowiny i przypomina o jeszcze starszych powiązaniach Ormian mieszkających w Polsce z Ormianami z Mołdawii.

Wymienione wydawnictwa poświęcone Ormianom znajdują się w Bibliotece Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej. Zainteresowani tą tematyką mogą tu przyjść i skorzystać w czytelni z dostępnych publikacji. Oprócz nich, warte polecenia w muzealnej bibliotece są liczne opracowania o kulturze polskiego Oświecenia, podróżnikach polskich na Bliskim Wschodzie, sztuce wschodniej, orientalnych kobiercach itp., w których znajduje się wiele wiadomości o Ormianach.

Dla zainteresowanych poszerzeniem swojej wiedzy o Ormianach polskich chciałbym podpowiedzieć jeszcze kilka innych ciekawych tytułów, których nie posiada muzealna biblioteka. Warto poszukać je w innych bibliotekach lub w księgarniach. Osobiście więc polecam następujące książki:

• Anna Danilewicz, Z rumuńskiej Bukowiny na Dolny Śląsk. Krótka opowieść z długiego życia, Kraków 2004
• Erna Kierkowicz, Polscy potomkowie rodzin ormiańskich, Kraków 2009
• Armenia – w poszukiwaniu źródeł… w obiektywie Marii Baścik. Katalog wystawy, Kraków 2016
• Ormianie – historia i kultura. Sesja naukowa, Szreniawa 24-25 czerwca 2017, wyd. Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, Szreniawa 2017
• Zapisy sądu duchownego Ormian miasta Lwowa za lata 1564-1608 w języku ormiańsko-kipczackim w opracowaniu Edwarda Tryjarskiego, Seria „Pomniki dziejowe Ormian polskich”, 1, Kraków 2017
• Chaczatur Abowian, Rany Armenii (płaszcz patrioty) opowieść historyczna, Kraków 2018
• Krzysztof Stopka, Andrzej Zięba, Ormiańska Polska, Kraków 2018
• Lehahayer, czasopismo poświęcone dziejom Ormian polskich, tomy 1-6 (Kraków, 2010-2020)

a także dostępne w internecie w wersji elektronicznej:

• Ormianie polscy – siedem wieków istnienia, Kancelaria Senatu, Wrzesień 2017
• Ormianie między Wenecją a Lwowem. Materiały do dyskusji, Series Byzantina. Miscelanea, vol. I, Ostrawa-Warszawa 2018

Marcin Marynowski

Opisane wydawnictwa o tematyce ormiańskiej, znajdujące się w zbiorach Biblioteki MNZP: