Oblicze Jezusa Frasobliwego
Co przemyśliwasz, na twardym kamieniu
Klemens Janicki – Księga epigramatów VII.
Siedząc, na łokciu wsparłszy głowę, Chryste?
Pewnie zbawienia dzieło i spętanie
Śmierci, złamanie władzy pana Styksu.
Daj, bym też myślał o tym, póki żyję.
Dłoń twa niech wesprze mą znękaną głowę.
Na wizerunek Siedzącego na kamieniu
w przekładzie Klemensa Janickiego.
Wędrując po wsiach polskich możemy niejednokrotnie natknąć się na przydrożne kapliczki czy krzyże, często wiszące na drzewach lub stojące gdzieś w zaroślach. Wizerunek tak zwanych świątków w kapliczce na trwale wpisał się w krajobraz Polski. Jesteśmy przyzwyczajeni do widoku modlących się do nich osób na majówce. Jest to nasz symbol wiary, miejsce spotkań i modlitwy. Kiedyś często były one drogowskazem na początku lub końcu wsi. Wizerunek Chrystusa Frasobliwego wyodrębnił się ze sceny Przygotowań do Ukrzyżowania. Jest symbolem i meritum Męki Pańskiej. Przedstawia chwilę przed tym, co się stanie na Golgocie, kiedy zakrwawiony i umęczony Chrystus w koronie cierniowej przysiada na kamieniu opierając głowę na dłoni. Przymknięte oczy, pochylona głowa, odarty z szat; jedynym przykryciem jego zmaltretowanego ciała jest perizonium, które spływa po obu bokach kamienia. To On, Bóg-człowiek oczekuje na koniec. Podparta głowa, myśli…samotność…opuszczenie…
Zygmunt Gloger w Encyklopedii staropolskiej wyprowadza etymologię słowa „frasobliwość” od niemieckiego czasownika fressen – „gryźć”, od którego to miały wziąć początek takie pochodne określenia jak: frasunek, frasobliwy, frasowny, frasować. Wszystkie określały stan zasmucenia, wewnętrznej rozterki, udręki, zmartwienia.
Tak zwane Oczekiwanie obrazuje moment, kiedy umęczony Jezus oczekuje na swój koniec, kiedy pokazuje człowieka, zmęczonego w geście zadumy i smutku. Pozbawiony jakichkolwiek cech boskich zastanawia się, czy ludzie to zrozumieją, czy to wszystko ma sens i co zrobią z Jego ofiarą? Legenda mówi, że kiedy żołnierze kopali dół na postawienie krzyża znaleźli tam czaszkę, która miała być czaszką praojca Adama, przez którego grzech i śmierć weszły w dzieje człowieka.
Pierwsze wizerunki Frasobliwego przywędrowały na tereny dzisiejszej Europy Środkowo-Wschodniej w XIV wieku z Niemiec, Austrii i Niderlandów. Wiąże się to z nowym nurtem devotio moderna, propagującym nową pobożność. Za wzór do naśladowania stawiano sobie człowieczeństwo Jezusa. Przedstawienia Frasobliwego to ujęcie istoty ludzkiej oczekującej na najgorsze. Do końca średniowiecza były częścią scen przedstawiających misterium Drogi Krzyżowej – pomiędzy X a XI stacją.
Na pewno jednym ze źródeł popularności wizerunku Frasobliwego była między innymi rycina Albrechta Dürera z okładki wydanej na początku XVI wieku Małej Pasji, która stała się źródłem inspiracji bądź wzorem ikonograficznym dla wielu artystów.
Motyw Frasobliwego w Polsce pojawił się na przełomie XV i XVI wieku na terenach Śląska, Pomorza, po czym rozprzestrzenił się na cały teren kraju, gdzie zakorzenił się w sztuce ludowej.
W XVII wieku Chrystus Frasobliwy pojawił się „masowo” przy polskich drogach, ponieważ Kościół wymagał, aby w każdej wsi oraz przy drogach znajdowały się krzyże święte oraz figury wskazujące na wiarę i pobożność mieszkańców. Celem tego wizerunku było pobudzanie do osobistej modlitwy i indywidualnej pobożności.
Wizerunek Frasobliwego stawiano najczęściej przed wiejskimi chałupami, rzadziej w kościołach, a jeśli tak, to w bocznych ołtarzach, przedsionku czy chórze. Stał się on symbolem małych, codziennych trosk. Ludzie często stawiając zadumanego Jezusa w kapliczce upamiętniali w ten sposób wydarzenia, szczęśliwe lub nieszczęśliwe. Frasobliwy odgrywał rolę opiekuńczą: chronił od nieszczęść, zapewniał spokój i bezpieczeństwo domostwu. W latach międzywojennych upowszechniło się określenie „Chrystus Frasobliwy”, jednak w różnych regionach kraju ludzie rozmaicie określają zatroskanego Jezusa: Dumający i Święta Turbacyja w Krakowskiem, Bozuś i Panajezusek na Podhalu, Cierpiotka w rejonie Mszany Dolnej, Miłosierdzie w Łowickiem i na Podhalu, Święty Piątek na Zamojszczyźnie, Płaczebóg na Kaszubach, a także Bolejący i Frasuś.
Zasięg występowania wizerunków Chrystusa Frasobliwego obejmuje środkowe, południowe oraz południowo-wschodnie obszary Polski, a pod względem formalnym wyszczególniono kilka regionów-grup: podhalańską, rzeszowską, śląską, kurpiowską, mazowiecką i południowolubelską.
W naszych zbiorach muzealnych posiadamy wiele wizerunków Chrystusa Frasobliwego, nazywanych potocznie „świątkami”. Są to zarówno rzeźby XVIII/XIX-wieczne, jak i późniejsze XX wieczne – robione masowo. Wiele wizerunków wyszło spod dłuta lokalnych twórców, między innymi: Władysława Dubanika, Michała Dubanika, Adolfa Milczanowskiego, Ludwika Kołtona czy Anny Orłowskiej. Często Frasobliwy w naszym muzeum ma nogę opartą o czaszkę Adama, co jest przedstawieniem charakterystycznym dla Pogórzan.
Posiadamy także piękną kapliczkę drewnianą domkową z XIX wieku nieznanego autora, wewnątrz której znajduje się oddzielna rzeźba Chrystusa Frasobliwego. Rzeźba ujęta jest w tradycyjnej konwencji ludowej. Głowa przechylona na prawo i oparta na dłoni. Włosy ułożone opadają na lewą stronę. Jezus przepasany jest niebieskim perizonium.
Wizerunek Chrystusa Ecce Homo w pozycji siedzącej jak Chrystus Frasobliwy w płaszczu z koroną cierniową na głowie, to rzadko spotykany kanon Chrystusa Frasobliwego, przedstawionego w płaszczu królewskim, zwykle barwy czerwonej, a w dłoni trzymającego berło lub trzcinę.
Mijając gdzieś, kiedyś kapliczkę z Frasobliwym przystańmy na chwilę i pomyślmy, że ten zatroskany, samotny Bóg- człowiek, może chce Nam wskazać drogę którą mamy podążać, a może przypomina o decyzjach, które musimy podjąć.
Danuta Kalinowska
Bibliografia:
- Zygmunt Gloger: „Encyklopedia staropolska”,
- Stefania Krzysztofowicz: „O sztuce ludowej w Polsce”, Warszawa 1972, s. 31.
- Wikipedia: „Polska rzeźba ludowa”
- Michał Rożek: „Idee i symbole sztuki chrześcijańskiej”
- http://kapliczki.org.pl/kapliczki/Chrystus_Frasobliwy
- Religijność ludowa – Chrystus Frasobliwy – Leksykon – Teatr NN
- Na wizerunek Chrystusa siedzącego na kamieniu … – Poezja.org
