​

Stroik na głowę
Lwów, Mościska(?), około 1862 r.
stal, cyna, aksamit, tiul, szkło
tłoczenie, szycie ręczne, dmuchanie (szkła)
wys. 47 cm, szer. 22 cm
nr inw. MPS-10006

16 czerwca 1912 roku Flora Nowosielska, przemyska nauczycielka muzyki i kolekcjonerka, hojna donatorka oraz aktywna członkini i współzałożycielka rodzącego się muzeum przy Towarzystwie Przyjaciół Nauk ofiarowała do zbiorów „2 opaski na głowę starościny Chlebikowej z Przemyśla z połowy XIX w.” Jak zapisano w rejestrze kartkowym zbiorów, prowadzonym przez Kazimierza Osińskiego, dar wraz z dwoma kapeluszami i dwoma czepcami oraz kolejnym, ofiarowanym w styczniu 1913 roku przekazem, opisanym jako „czepiec starościny przemyskiej Chlebikowej”, zasilił kolekcję „Tkanin, haftów i strojów”. Nabytki te odnotowano również w „Roczniku Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu za rok 1912”.

„Opaski na głowę” są współcześnie identyfikowane jako dwa stroiki na głowę, zachowane w zbiorach Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej – pierwszy z czarnego aksamitu i błękitnego, jedwabnego rypsu (MPS-10124), drugi – z ciemnobrązowego aksamitu, ozdobionego czarnymi szklanymi koralikami (MPS-10006).

Ten ostatni wyróżnia zachwycające piękno i artyzm wykonania, nietuzinkowa historia i warte przybliżenia problemy konserwacji, którą w 2020 roku przeprowadzono na potrzeby wystawy „Dziedzictwo Kunstkamery. Jak Kazimierz Osiński tworzył muzeum.”

Nazewnictwo stroiku, określonego przez Osińskiego jako „opaska”, wyjaśnia definicja w „Słowniku Języka Polskiego” (red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. III, Warszawa 1904, s. 790): „Opaska – wieniec, obręcz. Opaska aksamitna u kobiet na głowę”.

Stroik ma formę wieńca uszytego ze wstążki aksamitnej w ciemnobrązowym kolorze, z ozdobną kokardą, której dekoracyjny węzeł jest spięty niewielką klamerką z błyszczącej stali cynowanej, z obydwoma końcami wstążki opadającymi na kark i ramiona. Kompozycja powstała w wyniku marszczenia plecionych wstążek na podkładzie z białego tiulu. Całość wykończono poprzez naszycie sznurów czarnych, szklanych koralików w powtarzającym się, okrężnym rytmie.

Z opisu Kazimierza Osińskiego wiadomo, że stroik należał do Sabiny z Neusserów Chlebikowej (1835-1912). Właścicielka stroju była córką Karola Neussera, wyższego urzędnika państwowego, radcy dworu, dyrektora policji w Krakowie, starosty przemyskiego (1863-1866) i Antoniny z Bocków, żoną Franciszka (Franza) Chlebika, zmarłego w 1875 roku starosty mościskiego (1857-1865), brodzkiego (1866) i jarosławskiego (1867-1875), filozofa, heglisty, autora rozpraw takich jak „Die Entstehung der Arten” (pierwotny tytuł: „Die Frage ueber die Entstehung der Arten logisch und empirisch beleuchtet von…”, Lipsk 1873; współcześnie kilkakrotnie wznawiana) czy wydanej w Przemyślu w 1866 roku rozprawy „Kategorische Briefe von Iwan Germak, als Illustration zum II Theile von Goethe’s Faust und als Anhang zu Chalibäus Historischer Entwickelung der deutschen Philosophie von Kant bis Hegel”.

Sabina Chlebikowa była związana z Przemyślem co najmniej od lat 60. XIX w. do śmierci w 1912 roku – była właścicielką rozległej parceli z domem przy ulicy Ogrodowej (później Krasińskiego). Warto wspomnieć, że kilka numerów dalej, przy tej samej ulicy mieszkała Flora Nowosielska, z czym można wiązać pozyskanie stroików i czepca do zbiorów muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

​Stroik jest swobodną interpretacją wzorów prezentowanych w żurnalach poświęconych modzie około 1862 roku. Zamysł oparto na wykorzystaniu elementów: gazy jako podkładu – wzór prezentowany w stroiku „Alice” („Der Bazar”, nr 5 z 1 lutego 1862) oraz aksamitu i szklanych koralików – w modelach stroików: „Zelia” („Der Bazar”, nr 7 z 15 lutego 1862) czy w „stroiku balowym nr 5” („Der Bazar”, nr 6 z 8 lutego 1861). W kontekście formy zwraca uwagę stroik zatytułowany „Emmeline” („Der Bazar” nr 7 z 15 lutego 1862), złożony m.in. z elementów wyplatanych.

Interesującym przykładem może być również zbliżona forma dekoracji na głowie modelki w „sukni z podniesionym stanem, wykończonej lamówką” („Der Bazar”, nr 5 z 1 lutego 1862) oraz wykorzystanie aksamitu i wybrane elementy – kokarda wraz z aplikacją metalową (klamerka) ze „Stroiku z czarnego aksamitu z białym piórem” („Der Bazar” nr 1 z 1 stycznia 1862), obydwa zilustrowane w galicyjskim „Wieńcu” w 1862 roku. Ostatni stroik tak opisano w numerze lutowym polskiego periodyku: „Stroik ten ozdobiony białem piórem, złoconemi sprzączkami, należy wyłącznie do toalety wyborowej. Kształt tego ubiorku tak eleganckiego, podobnego do wieńca, w którym tiul i aksamit jak najoryginalniej są ze sobą połączone, jest podłużny i wązki. Obręcz sztywną, zastosowaną do wielkości głowy, owija się ze środka ku lewej stronie z góry ukośnie i podłużnie krajanym aksamitem szer. 5 cent., który wewnątrz obrączki bywa przymocowanym i we wązkie fałdy układanym, na zewnątrz obrączki zaś formuje aż do owego przejścia poprzecznego, pięć małych bufek odstawających i cokolwiek wzniosłych: cała część poprzeczna gładko tylko owinięta jest aksamitem. Bufki ozdobione są dzwoneczkami złoconemi lub srebrnemi. W samym środku na przodzie jest płaska kokarda aksamitna bez końców, a na niej sprzączka złocona, pod tą kokardą przymocowane jest pióro strusie spadające po lewej stronie nad draperią tiulową. Fontaź dolny z czterech kokard aksamitnych z dwoma końcami szer. 9ciu cent. długiemi. Na kokardach jest w środku sprzączka złocona, a przez nią przeciągnięte buffy tiulowe. W braku sprzączek złoconych zdobiących ubranie, można je zastąpić imitacyą dając galon (taśmę lub sznurek złoty, perły i układa się jak można najpodobniej do sprzączki podanej na wzorze). Reszta obręczy po prawej stronie jest lekko owiniętą draperyą tiulową 36 cent. szeroką, ozdobioną również jak zawój aksamitny dzwoneczkami”.

Stroik wyraża przepych i wyrafinowanie kobiecego ubioru czasów Drugiego Cesarstwa (1852-1870), w modzie – utożsamiane z erą, której symbolami stały się krynolina i wynalazek zmechanizowanego krawiectwa – maszyna do szycia.

Wszechobecny historyzm – naśladowanie stylów minionych epok – przejawia się w renesansowym wyrazie estetycznym stroika. Przykładem jest wykorzystanie aksamitu – tak charakterystycznego dla epoki Odrodzenia – ciemnobrązowego, stanowiącego ozdobny, marszczony węzeł, z którego upleciono dekoracyjny wieniec „przetykany” sznurem czarnych koralików, niczym przybranie stroju z XVI-wiecznego portretu. Tak skomponowany element połączono z dekoracyjną kokardą i klamerką – ozdobnym akcentem – dla podkreślenia upięcia modnej fryzury. O ważnej roli uczesania w stroju elegantek czasów Drugiego Cesarstwa pisze Andrzej Banach: „Reprezentatywna kobieta [tego] czasu to dama na balu, na wielkim przyjęciu. Może to dlatego z tiulu, ze słomki, z koronek, wstążek, żywych kwiatów, obmyślano prawdziwe poematy na cześć inteligentnej twarzy, idealnej budowy piersi i wspaniałej sylwetki. Zdarzały się i skromniejsze uczesania: grube sploty ciemnych włosów spadające w tył, przybrane kwiatami lotosu. Wtedy też, rzecz charakterystyczna, zjawiła się szpilka do kapelusza”.

W modzie Drugiego Cesarstwa stosowano zdecydowane i jaskrawe kolory. Szczególnym powodzeniem cieszyły się stroje jednokolorowe: ciemnozielone, fioletowe, krwistoczerwone – w przypadku stroika w ciemnobrązowym odcieniu. Zimowe stroje szyto z tkanin w głębokich albo ciemnych barwach – powodzeniem cieszyły się miękkie aksamity (również tafty, mory, jednobarwne jedwabie, mieszanki jedwabiu, wełny, bawełny).

Upodobanie cesarzowej Eugenii do gładkich materiałów, podkreślających jej sylwetkę, sprawiło, że wszystkie modne kobiety zaczęły nosić szeleszczącą taftę, morę i jak w omawianym stroiku – klasyczny aksamit.

W opisie ryciny „Mód paryskich za miesiąc styczeń” w krakowskiej „Niewieście” z 21 stycznia 1861 roku czytamy: „Negliż domowy. Spodnica kitajkowa zielona w białe pasy z różami. Kaftanik jasny kaszmirowy z klapami i kamizeleczką, ubrany aksamitem czarnym. Rękawiczki i kołnierzyk muszlinowe. Ubranie głowy z czarnego aksamitu wedle fantazyi”.

Pojawienie się gotowej konfekcji zaowocowało w Paryżu w 1848 roku istnieniem 190 producentów. Rozwijała się maszynowa produkcja wstążek, nastąpił czas popularności koronek na przybrania rękawów i staników, do szali, narzutek i parasolek. Dotychczasowe koronki wykonywane ręcznie, towar luksusowy, dostępne dla osób najbogatszych, były zastępowane przez koronki maszynowe, imitujące wzory ręczne i sprzedawane w umiarkowanej cenie.

*

Biorąc pod uwagę zasięg regionalny (właścicielka mieszkała w Mościskach) – stroik został zapewne kupiony w większym ośrodku handlowym (przypuszczalnie we Lwowie – dokąd poprowadzono w 1861 roku linię kolejową) oferującym tego rodzaju produkty krawieckie. Sabina Chlebikowa mogła go również wykonać własnoręcznie na podstawie żurnalowych wzorów lub zamówiła wykonanie po nabyciu potrzebnych produktów konfekcyjnych.

Stroik w przeszłości był poddany naprawie polegającej na wzmocnieniu szyciem ręcznym kompozycji z wstążki aksamitnej i miejscowym przyszyciu do tiulowego podkładu. Prace być może wykonano w 1912 roku z myślą o przekazaniu stroika do muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk lub później, kiedy stroik był już w zbiorach, celem odpowiedniego zaprezentowania na ekspozycji. Z przekazów źródłowych wiadomo, że pracami „konserwacji” tkanin w przemyskim muzeum zajmowała się Flora Nowosielska. W „Roczniku Towarzystwa Przyjaciół Nauk za rok 1912” informowano: „Ornaty, tkaniny i hafty bezinteresownie konserwowała P. Flora Nowosielska”.

Pierwszym, profesjonalnym zabiegom konserwatorskim stroik został poddany w 2020 roku w Dziale Konserwacji Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej. Ze względu na zły stan zachowania został tam skierowany celem wykonania pełnej konserwacji. Tkanina na całej powierzchni wykazywała silne zabrudzenie i występowanie zanieczyszczeń biologicznych. Wstążka aksamitna uległa poważnym odkształceniom i miejscowym zmianom kolorystycznym. Szklane koraliki były miejscowo przemieszczone, niektóre – uszkodzone mechanicznie (zachowane we fragmentach). Metal klamerki był częściowo zdegradowany – pociemniał i pokrył się produktami korozji.

Po dokładnej analizie i rozpoznaniu obiektu opracowano program prac konserwatorskich i przystąpiono do konserwacji. Rozpoczęto od prób oczyszczenia, a następnie podjęto zabiegi oczyszczenia całego obiektu. Zdemontowano klamerkę, usunięto produkty korozji metalu i wykonano zabezpieczenie antykorozyjne. Aksamit i tiul oczyszczono – usunięto brud i włókniste zanieczyszczenia stanowiące pozostałości po żerowaniu owadów niszczących tkaniny. Koraliki oczyszczono z brudu i wypolerowano powierzchnię szkła. Usunięto deformacje tkaniny aksamitnej i wygładzono jej powierzchnię. Wykonano sztywniki stanowiące wypełnienie w przestrzeniach marszczeń wstążki na otoku i w kokardzie – z odpowiedniego dla obiektu materiału – bezpiecznego i obojętnego chemicznie.

Pełna konserwacja powstrzymała degradację tkaniny i pozwoliła wyeksponować urodę stroika – ukrytą dotąd pod warstwą brudu, zanieczyszczeń biologicznych i deformacjami tkaniny. Wydobyty – efektowny zamysł wykonawcy stroju – użycia miękkiego, mieniącego się w świetle aksamitu, skontrastowanego z blaskiem szkła rzędów dekoracyjnych koralików – zachwyca. Jest doskonałym przykładem ówczesnej mody, dobrego gustu i wyrafinowania w doborze stroju właścicielki, oraz jej wysokiej pozycji społecznej – umożliwiającej kupno lub wykonanie dodatków z eleganckich materiałów.

Zwiedzający mogą obejrzeć stroik na jubileuszowej wystawie „Dziedzictwo Kunstkamery. Jak Kazimierz Osiński tworzył muzeum”.

Błażej Szyszkowski

Prace konserwatorskie: Edyta Kaczmarz (pod kierunkiem mgra Błażeja Szyszkowskiego)

Bibliografia

• A. Banach, O modzie XIX wieku, Warszawa 1957.
• F. Boucher, Historia Mody. Dzieje ubiorów od czasów prehistorycznych do końca XX wieku, Warszawa 2012.
• „Der Bazar” nr 6 /1861 (8 lutego), nr 1 /1862 (1 stycznia), nr 5 /1862 (1 lutego), nr 7 /1862 (15 lutego).
• J. Dobkowska, J. Wasilewska, W cieniu koronkowej parasolki. O modzie i obyczajach w XIX wieku, Warszawa 2016.
• Dziedzictwo Kunstkamery. Jak Kazmierz Osiński tworzył muzeum, pod red. T. Pomykacza, A. Sarkadego, M. Trojanowsiej, Przemyśl 2020, poz. 145, s. 243, nota: D. Stonawska.
• A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia Gospodarcza Polski, Warszawa 2003.
• Z. Kostka-Bieńkowska, Powiat jarosławski w latach 1867-1950, Jarosław 2013.
• Księga wieczysta nieruchomości, ul. Krasińskiego 33, Przemyśl. Wydział Ksiąg Wieczystych, Sąd Okręgowy w Przemyślu.
• M. Mataniak, Zadania c.k. Dyrekcji Policji w Krakowie i ich realizacja w świetle korespondencji urzędowej Namiestnictwa galicyjskiego z okresu rządów konstytucyjnych w Austrii (1867–1914) w: „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa”, t. 12, z. 1, Kraków 2019. „Niewiasta” nr 3/ 1861 (21 stycznia).
• „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu za rok 1912”, t. 2, Przemyśl 1913.
• „Słownik Języka Polskiego”, pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego, W. Niedźwiedzkiego, t. 3, Warszawa 1904.
• Szematyzmy Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim za lata 1855-1867.
• „Wieniec: dwutygodnik literacki”, R. 1, t. I, nr 3 /1862 (luty)
• Wykaz ulic, placów i domów w mieście Przemyślu, Przemyśl 1910.

Strony internetowe

• http://www.cmentarzeprzemysl.pl/ (dostęp: 20.03.2020)
• https://www.estreicher.uj.edu.pl/xixwieku/baza/?offset=92340&limit=30&sort=nazwisko_imie&order=-1 (dostęp: 20.03.2020) zob. też. Bibliografia Polska 120, 000 druków. Część I. Stulecie XIX. T. 1 (A-F), red. K. Estreicher, Kraków 1870, s. 643

Źródła ilustracji

https://polona.pl/ (fot.4, 5, 6)

Autor dziękuje pani mgr Ewie Godzień (tłumacz przysięgły języka niemieckiego) za tłumaczenie informacji o modzie z „Der Bazar”. ​