Jednym z częstszych motywów pojawiających się na obrazach Mariana Strońskiego (1892-1977), ważnym także jeśli chodzi o jego rozwój artystyczny był zamek w Czerwonogrodzie (obecnie Uroczyszcze Czerwone na zachodniej Ukrainie) w pobliżu Zaleszczyk. Ostatnią właścicielką rezydencji była księżna Maria Eleonora z Zamoyskich Lubomirska. Weszła w jego posiadanie jako żona, a od 1893 r. wdowa, po księciu Adamie Franciszku Lubomirskim.

W zamku księżnej mieściła się pracownia artysty. Stroński był częstym gościem w Czerwonogrodzie szczególnie w latach 20. i 30. XX w.^[1]. Wyjeżdżał tam przynajmniej raz do roku, zwłaszcza jesienią^[2]. W tym czasie widoczne były już w jego pracach wpływy malarstwa postimpresjonistów, które mógł obserwować między innymi w pracowni Józefa Pankiewicza (1866-1940, w latach 20. XX w. czerpiąc natchnienie od francuskich postimpresjonistów zapoczątkował nurt polskiego koloryzmu, także jako założyciel w 1923 r. tzw. Komitetu Paryskiego, czyli grupy zwanej kapistami), podczas studiów na krakowskiej ASP w latach 1908-1913^[3]. O silnej inspiracji tym właśnie artystą dowiadujemy się z wypowiedzi Strońskiego przytaczanej w artykule Zbigniewa Wawszczaka pt. „Pół wieku z paletą …”, który ukazał się w tygodniku społeczno-kulturalnym „Widnokrąg” z 1968 r.^[4]. Podróże do Czerwonogrodu wiązały się również z prowadzoną przez niego działalnością artystyczną w tamtym czasie. Do 1934 r. Marian Stroński wraz z konserwatorem zabytków księdzem Władysławem Luteckim (1882-1968), zajmował się odnawianiem i konserwacją polichromii w kościołach diecezji lwowskiej i tarnopolskiej, a więc na terenach, na których znajdował się Czerwonogród^[5].

            Była to wieś położona na Podolu, historycznej i geograficznej krainie na obecnej zachodniej Ukrainie i Mołdawii. Znajdowała się na poboczu, z daleka od głównych szlaków komunikacyjnych i handlowych, zarówno lądowych jak i rzecznych^[6]. Była ważną osadą, której początki sięgały IX w. Uznawana jest za jeden z najstarszych grodów na tym obszarze^[7]. Czerwonogród wymieniany był w dawnych latopisach. Według niektórych historyków mógł powstać na miejscu wcześniejszego grodu Czerwień. W X w. ziemie te podbił książę kijowski Włodzimierz I Wielki (około 958-1015, wielki książę kijowski od około 980 r.) z dynastii Rurykowiczów. Już wówczas była to znaczna osada. W XIV w. w latopisach pojawiła się nazwa Castrum Rubrum lub Castrum rubricum – Czerwony Zamek, który mógł dać początek Czerwonogrodowi^[8].

Ziemie te do połowy XIV w. należały do książąt litewskich, którzy przejęli je od Tatarów^[9]. Początkowo zdobytymi terenami władał Wielki Książę Litewski Olgierd Giedyminowicz (około 1296-1377), który po 1313 r. przekazał je książętom Koriatowiczom^[10]. Prawdopodobnie istniał tu już wtedy zamek, będący jedną z ważniejszych twierdz na granicy Podola i Rusi. W drugiej połowie XIV w. Czerwonogród stał się własnością króla polskiego: od 1340 r. Kazimierza Wielkiego (1310-1370, od 1333 król Polski), a potem Władysława Jagiełły (ok. 1352/1362-1434 r., od 1377 r. Wielki Książę Litewski, od 1387 r. król Polski, od 1401 r. Najwyższy Książę Litewski). W 1395 r. z nadania tego ostatniego tereny zachodniego Podola (między innymi z Czerwonogrodem) otrzymał jako lenno Spytek II z Melsztyna, herbu Leliwa (1364-1399), od 1384 r. wojewoda krakowski.

W 1434 r. Podole uznano za jedno z województw, które wcielono do Korony. Czerwonogród, jako miasto królewskie stał się stolicą niegrodowego starostwa czerwonogrodzkiego z siedzibą starosty. Klucz ten obejmował obszar między rzekami Strypem i Zbruczem^[11]. Wtedy ziemie te jako lenno przechodziły z rak do rąk, także jako terytorium sporne, o które zabiegali książęta litewscy i Władysław Jagiełło, jako król Polski. Sytuacja ustabilizowała się dopiero około 1437 r., kiedy książę Świdrygiełło (1370/1376-1452, w latach 1431-1433 Wielki Książę Litewski), ostatecznie podporządkował się zwierzchnictwu Korony (w latach 30. XV w. sprzymierzył się z Zakonem Krzyżackim). Skończył się w ten sposób okres bratobójczych walk polsko-litewskich^[12].

Kolejnym właścicielem i pierwszym starostą czerwonogrodzkim od 1436 r. został Teodoryk Buczacki-Jazłowiecki (zm. 1456), kasztelan kamieniecki i właściciel niedaleko położonego Jazłowca, od którego przejął część nazwiska, jako protoplasta rodu Jazłowieckich^[13]. Otrzymał on dożywotnio Czerwonogród za pomoc i poparcie jakiego Buczaccy udzielili Władysławowi Jagielle w walce z jego bratem Świdrygiełłą. Wywodzili się oni z ważnego na Litwie rodu magnackiego, mocno związanego z królem. Jego założycielem był ojciec Teodoryka – Michał Awdaniec z Buczacza (zm. 1394), herbu Abdank.

W historii Czerwonogrodu to właśnie Teodoryk Buczacki odegrał istotną rolę. Za jego panowania osada rozwijała się, otrzymując w 1448 r. prawa miejskie, poprzez lokacje na prawie niemieckim^[14]. Starosta wybudował wokół niego drewniane fortyfikacje i ufundował kościół z klasztorem dla dominikanów. Członkowie rodziny ziemie te dzierżawili do początków XVI w. Po nich miasto otrzymali Jazłowieccy, jako gałąź rodu Buczackich. Utrzymali oni starostwo, aż do początków XVII w.^[15]. Po Teodoryku spadkobiercą został Michał Jazłowiecki (zm. 1511), a potem od 1544 r. Mikołaj Jazłowiecki (zm. po 1595). Za ich panowania Czerwonogród był kilkakrotnie najeżdżany. Szczególnie opłakany w skutkach okazał się atak hospodara mołdawskiego Piotra Rareșa, przez Polaków zwanego też Petryło (ok. 1487-1546, hospodar Mołdawii w latach 1527–1538 i 1541–1546) w 1538 r., który zdobył i spalił zabudowania, między innymi zamek wraz z kościołem, odbudowany potem przez Jazłowieckich.

Między 1607 r., a 1609 r. starostwo otrzymał w dzierżawie Mikołaj Daniłowicz (ok. 1558-1624) herbu Sas, podskarbi wielki koronny^[16]. Postawił on murowany zamek i kościół wraz z klasztorem. Umocnienia te oparły się kilku atakom. Uległy dopiero najazdowi Turków, którzy w 1672 r. zdobyli i spalili miasto oraz wymordowali obrońców^[17]. Skończył się w ten sposób złoty okres dla Czerwonogrodu. Charakterystykę tego okresu przedstawił w swoich rozważaniach polski historyk, Michał Baliński (1794-1864): „Od 1672 do [16]99 r., kiedy Podole przez Turków zajęte było, upadło zupełnie miasto; właściciele bowiem opuściwszy rodzinne strzechy, zastali za powrotem same zwaliska i odtąd podźwignąć się już nie zdołali”^[18].

W następnych wiekach starostwo i miejscowość przechodziła różne koleje. Po Daniłowiczach ziemie te dzierżawili miedzy innymi Potoccy i Sapiehowie. W XVIII w. właścicielami została rodzina Bielskich. Od 1764 r. do I rozbioru Polski w 1772 r. starostą czerwonogrodzkim był Kazimierz Raczyński, herbu Nałęcz (1739-1824)^[19]. Czerwonogród zaczął podupadać. Już w pierwszej połowie XVIII w. utracił swoje znaczenie i status miasta, o czym świadczy między innymi lustracja Podola z 1765 r.^[20]. Mimo to nadal pozostawał siedzibą starostwa. Po I rozbiorze znalazł się pod władzą austriacką. Sytuacja zmieniła się w 1809 r., kiedy na mocy traktatu pokojowego w Schönbrunn ziemie te zostały przekazane Rosji, jako część tzw. państwa tarnopolskiego. Pod władzę Austrii wróciły ponownie w wyniku postanowień Kongresu Wiedeńskiego z 1815 r. Czerwonogród w 1778 r. odsprzedano poprzedniemu właścicielowi – Kazimierzowi Raczyńskiemu i jego żonie Teresie z Moszczeńskich (1745-1818). W ten sposób starostwo czerwonogrodzkie przeszło w ręce prywatne. Klucz obejmował, oprócz głównej siedziby, także: Uścieczko z przedmieściami oraz wsie Nyrków, Słone, Nagórzany i Iwanie^[21].

W kolejnych latach wieś kilkakrotnie zmieniała właścicieli. Lepsze czasy dla osady, a zwłaszcza dla zamku nastąpiły za panowania Ponińskich. Pierwszym jego właścicielem z rodu został w 1789 r. książę Karol Poniński, herbu Łodzia (1760-1830). W 1819 r. w księgach hipotecznych jako właścicielka umieszczona została także jego żona księżna Helena z Górskich Ponińska, herbu Pobóg (1791-1853, od 1811 r. żona księcia Karola Ponińskiego)^[22]. To ona po śmierci swoich dzieci zleciła rzeźbiarzowi Bertelowi Thorvaldsenowi (1770-1844) wykonanie nagrobków do rodzinnego mauzoleum postawionego na jednym z okolicznych wzgórz. Rodzina posiadała również w pełni wyposażoną kamienicę we Lwowie^[23]. Spadkobiercami Ponińskich został najpierw syn Kalikst (ur. 1824), który z żoną (ślub odbył się prawdopodobnie ok. 1840 r.) Karoliną Sokołowską, herbu Korab (1830-1899(?) mieszkał na Ukrainie, spędzając tam większość czasu. Niestety małżeństwo pozostało bezdzietne, co zakończyło linię Ponińskich na Czerwonogrodzie^[24]. Następną właścicielką zamku została jedna z córek Ponińskich, siostra Kaliksta– Karolina (1822-1890)^[25]. Około 1840 r. została żoną księcia Adama Lubomirskiego, herbu Drużyna (1812-1873). Ich syn Adam Franciszek (1852-1893) był faktycznym zarządcą majątku, a w praktyce jego spadkobiercą. W ten sposób dobra czerwonogrodzkie ponownie znalazły się w rękach Lubomirskich. Ostatnią właścicielką tej ziemi była wdowa po Adamie, księżna Maria Eleonora z Zamoyskich Lubomirska (1862-1945, żona księcia Adama Franciszka Lubomirskiego w latach 1881-1893), która posiadała również Mołoczki na Wołyniu i położony w pobliżu Przemyśla Miżyniec (obecnie teren Ukrainy). Niestety obie własności utraciła do 1930 r.^[26].

Renata Grzebuła

---

[1] A. Adamski, Marian Stroński. Artysta przemyski i europejski, Biznesistyl dnia 28.12.2016, https://www.biznesistyl.pl/kultura/oblicza-kultury/5118_stronski.-artysta-przemyski-i-europejski.html

[2] K. Winiarska, Marian Stroński (1892-1977) życie i twórczość, Przemyśl, s. 17.

[3] A. Adamski, dz. cyt.

[4] Z. Wawszczak, Pół wieku z paletą …, „Widnokrąg”, nr 30, 1968, s. 5.

[5] K. Winiarska, dz. cyt., s. 17.

Warto zaznaczyć, że od 1921 r. do 1939 r. część zachodnia Podola, miedzy innymi z Zaleszczykami znalazła się w województwie tarnopolskim należącym w tych latach do terytorium Polski.

[6]T. Kargol,  Czerwonogród na przełomie XVIII i XIX stulecia [w:] Studia i materiały z historii nowożytnej i najnowszej Europy Środkowo-Wschodniej. T. 1: na styku epok. Ziemie południowo-wschodniej Rzeczpospolitej od XVII do początku XIX wieku, red. T. Kargol, W. Michałowski, Kraków-Lwów 2020, s. 155.

[7]A. Kaczorowski, Czerwonogród – perła Podola [w:] „Biuletyn  Instytutu Pamięci Narodowej”, nr 1-2/2009, s.157.

[8] I. Bondarew, Czerwonogród, „Kurier Galicyjski”, nr 15 (187) 2013, s. 21. R. Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczpospolitej. Województwo podolskie, t. 9, Wrocław 1996, s. 62-63.

Według publikacji Romana Aftanazego „Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczpospolitej” nazwa osady pojawiła się  już w latopisach z IX w. Była ona wówczas określana jako Czerwonyj Horod, a istniejący tam  zamek nazywano castrum rubricum.

[9] I. Bondarew, dz. cyt.

[10] R. Aftanazy, dz. cyt., s. 63.

[11] Tamże.

[12]T. Kargol, dz. cyt., s. 155.

[13] I. Bondarew, dz. cyt.; T. Kargol, dz. cyt., s. 162.

[14] T. Kargol, dz. cyt., s. 157.

[15] I. Bondarew, dz. cyt.

[16] Tamże.

[17] Tamże.

[18] M. Baliński, T. Lipiński, Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana, t. 2, Warszawa 1845, s. 979.

[19] T. Kargol, dz. cyt., s. 162.

[20] Tamże, s. 157-158.

W lustracji Podola z 1765 r. można odnaleźć fragment o Czerwonogrodzie: „pryncypalna majętność tego [czerwonogrodzkiego] starostwa jest wieś leżąca nad rzeką Dżuryn”. Już w XVIII w., a zwłaszcza po I rozbiorze Polski, przez władze austriackie Czerwonogród określany był wyłącznie jako wieś. Mimo to jeszcze do początków XIX w. w niektórych dokumentach, przede wszystkim w aktach kupna i sprzedaży, nazywany był miastem.

[21] T. Kargol, dz. cyt., s. 171.

[22]Zob. Tamże, s. 163-165.

W grudniu 1782 r. właścicielem Czerwnogrodu został książę Jerzy Lubomirski. Jego pełnomocnikiem był książę Aleksander Poniński (1766-1824), a później Kalikst Poniński, herbu Leliwa (1753-1817). Niestety długi Lubomirskiego zaważyły na aspekcie własnościowym osady, która w latach 1788-1797 dzierżawiona była Antoniemu Poletylle. Ostatecznie w 1789 r. własność odkupił książę Karol Poniński.

[23] Zob. R. Aftanazy, dz. cyt., s. 64.

Właścicielką lwowskiej kamienicy była zapewne księżna Helena Ponińska, która w 1816 r. odkupiła ją od hrabiego generała Aleksandra Chodkiewicza.

[24]Tamże., s. 64.

[25]T. Kargol, dz. cyt., s. 163-164.

[26]R. Aftanazy, dz. cyt., s. 64.