Noc świętojańska nazywana też sobótkową to noc z 23 na 24 czerwca. Według wierzeń ludowych w tym niezwykłym czasie przesilenia letniego działy się cuda, a rośliny nabierały magicznej mocy. By rośliny zyskały nadprzyrodzone właściwości musiały być zebrane w szczególny sposób, o określonej porze, bądź należało nad nimi wymówić magiczną formułę. Wśród wielu roślin zbieranych w wigilię św. Jana duże znaczenia miała paproć. Magiczne znaczenie paproci wiąże się z jej miejscem występowania z dala od ludzkich siedzib, w zacienionych, mrocznych miejscach. Z tego powodu postrzegana była jako roślina mediacyjna, znajdująca się na granicy światów, a także apotropeiczna. Jak pisze Piotr Kowalski: „Na terenach słowiańskich w wigilię św. Jana zatykano gałązki paproci w strzechy, ściany, umieszczano nad drzwiami i wejściami do obór, co miało chronić domowników i zwierzęta przed ingerencją sił demonicznych, które ze szczególną złośliwością napastowały ludzi w tym krytycznym momencie cyklu rocznego. Mówiono też, że powieszenie paproci w domu chroni go przed burzą i piorunami”¹.

Nieodzownym elementem sobótki było poszukiwanie kwiatu paproci, który w tę noc miał niesamowitą moc. Kwiat ten, według legend, zakwitał tylko na jedną noc, świecił niezwykłym blaskiem i miał wskazywać drogę do ukrytych w ziemi skarbów. Aby zdobyć kwiat paproci należało wykazać się odwagą i czystym sercem. A droga do niego była zawsze bardzo trudna i niebezpieczna. Odnalezienie kwiatu paproci stanowiło niezwykle pomyślną wróżbę na przyszłość. Znalazcy zapewniał on bogactwo, mądrość, miłość, szczęście, zdrowie i powodzenie w życiu.

Botanicy są przekonani, że paproć należy do roślin bezkwiatowych. Czyżby nasi przodkowie tego nie wiedzieli, a poszukiwanie kwiatu paproci było tylko fantazją prostego ludu? Nie do końca. Kwiat paproci nie był całkowicie zmyślony, lecz oznaczał ludową nazwą rzeczywiście istniejących paprotników. Słowem „paproć” określano dawniej zbiór wielu rodzajów roślin znajdujących się na podmokłych gruntach, w tym także kwitnących.

Legendarny kwiat paproci to prawdopodobnie nasięźrzał pospolity, który był zrywany w noc świętojańską i wykorzystywany w obrzędowości. Jest to bardzo ciekawa paproć, którą ciężko znaleźć. Wbrew nazwie nasięźrzał wcale nie jest taki pospolity i obecnie objęty ścisłą ochroną gatunkową.

Występuje najczęściej na podmokłych łąkach i posiada kłos zarodnionośny przypominający kwiat. Dziewczęta, które zbierały nasięźrzał musiały postępować w określony sposób, co odnotowało wielu badaczy kultury, między innymi Zygmunt Gloger: „Lud opowiada, że dziewczyna, chcąc zjednać sobie miłość chłopca, musi zdobyć tę paproć w szczególniejszy sposób. A więc upatrzywszy sobie za dnia miejsce, gdzie rośnie nasięźrzał, musi iść tam o północy nago i obróciwszy się tyłem – żeby jej djabeł nie porwał – rwać go, wymawiając pewną formułę, której liczne warjanty posiadamy – a więc np. taką:

Nasięźrzale, nasięźrzale,
Rwę cię śmiale,
Pięcią palcy, szóstą dłonią,
Niech się chłopcy za mną gonią;
Po stodole, po oborze,
Dopomagaj, Panie Boże”².

Powrót do domu z paprocią musiał odbywać się w milczeniu. Następnie roślina powinna być ususzona, starta na proszek, zaparzana i codziennie pita. Według ludowych wierzeń nasięźrzał to afrodyzjak mogący sprawić zainteresowanie się panną i wzbudzić męskie pożądanie. Jego znalezienie przynosiło szczęcie w miłości i zamążpójście.

Mit o cudownych właściwościach kwiatu paproci wiąże się z obyczajem nacierania się kobiet liśćmi nasięźrzału w noc świętojańską. Niewiasty stosowały ten zabieg, by w magiczny sposób podnieść swoje walory cielesne i atrakcyjność. Nasięźrzał miał sprawiać powodzenie u płci przeciwnej. Poszukiwanie kwiatu paproci to nieodzowny element nocy świętojańskiej.

Młode pary znikały w lesie pod pretekstem szukania tego dziwu natury. Była to sytuacja sprzyjająca zalotom i erotyce. Każda z par szukających świętojańskiego kwiatu paproci miała szansę na odnalezienie takiego lub innego kwiatu „paproci”, a z nim widoków na szczęście i pomyślny los.

Przez wieki, w noc świętojańską niemożliwe staje się możliwe i nawet paproć zakwita. Tajemniczy kwiat paproci stał się symbolem ludzkich marzeń i wiary w to, że jedna noc może zmienić wszystko w życiu.

dr Małgorzata Dziura

¹ P. Kowalski, Kultura magiczna. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa 2007, s. 425.

² Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. 4, Warszawa 1903, s. 180.