/materiał opublikowany również na łamach miesięcznika Nasz Przemyśl” r. 10/2020./

Wojna polsko-bolszewicka 1920 r. obrosła legendą, której najbardziej znanym epizodem jest Bitwa Warszawska. Jej znaczenie jest oczywiste, i nie ma co się na ten temat rozwodzić. Bitwa Warszawska, a w zasadzie bitwa na przedpolach Warszawy powstrzymała ofensywę sił sowieckich dowodzonych przez Michaiła Tuchaczewskiego uniemożliwiając zdobycie Warszawy, pozwoliła na wyprowadzenie uderzenia 4 Armii znad Wieprza co zmusiło siły sowieckie do odwrotu i zaniechania marszu na Zachód. Widoczna jest jednak spora asymetria w prezentacji przebiegu wydarzeń na froncie, a w zasadzie na frontach wojny 1920 r. Jest to mimo wszystko bardzo irytujące, ponieważ dwa, trzy zdania więcej ukazały by tę wojnę w nieco pełniejszym wymiarze, znajdując również miejsce dla działań 5 Armii gen. Władysława Sikorskiego nad Wkrą, walki o Płock czy na naszym południowym odcinku frontu działań na kierunku lwowskim. Pisałem o tym wcześniej, temu też miała służyć wystawa i konferencja w MNZP Lwów 1920. Jednym z najbardziej spektakularnych epizodów działań wojny 1920 r. na Froncie Południowym były akcje polskiego lotnictwa. Ich niekwestionowanym bohaterem stał się III. Dywizjon Lotniczy najbardziej gorączkowym okresie walk na przedpolu Lwowa dowodzony był przez amerykańskiego ochotnika mjr. pil. Cedrica Faunt le Roy’a. W jego składzie walczyły 5. Eskadra Wywiadowcza por. pil. Władysława Kalkusa, 6 Eskadra Wywiadowcza por. pil. Adolfa Wiesiołowskiego, 7. Eskadra Myśliwska por. pil. Georga Crawforda i 15. Eskadra Myśliwska por. pil. Jerzego Dziembowskiego. Doniosła rola jaką III. Dywizjon Lotniczy odegrał w tych walkach została dostrzeżona przez wszystkie czynniki wojskowe. Nie brakło w tym czasie honorów, zaszczytów i orderów jakimi wynagradzano jego personel. Oczywiście niezwykłość tego dywizjonu podnosił jeszcze fakt posiadania w swoim składzie „amerykańskiej” 7 eskadry kościuszkowskiej. Historia tej eskadry stała się legenda polskich skrzydeł, do której przyczynił się niewątpliwie Janusz Meissner ze swoją powieścią „Gwieździsta eskadra”, na podstawie której nakręcono cieszący się ogromna popularnością w dwudziestoleciu międzywojennym film fabularny. Jednak III. Dywizjon to nie tylko 7. Eskadra. To niezwykła historia, którą Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej stara się przybliżyć książką Mariusza Niestrawskiego, której promocja odbyła się 14 sierpnia tego roku podczas wspomnianej konferencji Lwów 1920. Sam autor treść książki streścił w następujący sposób:

„Na początku drugiej dekady sierpnia 1920 roku Siemion Budionny zakończył reorganizację swej, poturbowanej w toku bitwy pod Brodami, 1. Armii Konnej. Rankiem 13 sierpnia jedna z załóg III. Dywizjonu Lotniczego zauważyła marsz tejże armii na Kamionkę Strumiłową. Stało się jasne, że Budionny rozpoczął kolejną ofensywę.
Dowództwo polskiego Frontu Południowego uważało sytuację za opanowaną i nie widziało powodów do niepokoju. Ta interpretacja sytuacji na ziemi znacząco zmieniła się 15 sierpnia. Wówczas lotnicy donieśli o przeprawie wielkich sił kawalerii przez Bug. Droga do Lwowa niemalże stała otworem. Polskie wielkie jednostki w Galicji Wschodniej były rozrzucone na znacznej przestrzeni i nie były w stanie zablokować marszu Budionnego.
Jedynym odwodem polskiego dowództwa był III. Dywizjon Lotniczy. Dowódca tego zgrupowania lotniczego – mjr pil. Cedric Faunt le Roy otrzymał rozkaz maksymalnego spowolnienia marszu 1. Armii Konnej. Przez kolejne kilka dni kilkanaście sprawnych samolotów dywizjonu wykonywało po kilka lotów dziennie. Załogi eskadr wywiadowczych (5. i 6.) skupiały się na działaniach rozpoznawczych, przy okazji bombardując maszerującego wroga. Eskadry myśliwskie (7. i 15.) wykonywały dużo bardziej efektowne działania – ostrzeliwały przeciwnika z pokładowej broni maszynowej.
Apogeum lotów dywizjonu przypadło na dni 16-17 sierpnia. Zgrupowanie mjr. Faunt le Roy wykonało w tych dniach odpowiednio 58 i 67 lotów bojowych. Polscy lotnicy na tyle spowolnili Armię Czerwoną, że nie zdołała ona zająć Lwowa z marszu. Na jej drodze stanęli piechurzy z 6., 5. i 13. DP oraz kawalerzyści z 1. DJ. Wkrótce Budionny porzucił zamiar zajęcia miasta.”

Niezwykłe nasilenie lotów na rzecz obrony Lwowa obrazują mapki przygotowane przez Mariusza Niestrawskiego w opracowaniu graficznym Janusza Maika. Książka jest bogato ilustrowana i stanowi interesujący przyczynek do historii wojny polsko-bolszewickiej, który zasługiwał na uhonorowanie w 100 lecie wydarzeń rozgrywających się na Południowym Froncie wojny 1920 r.

7. Eskadra Myśliwska im. Tadeusza Kościuszki (tzw. Eskadra Kościuszkowska), w której służyli Amerykanie, stacjonowała we Lwowie. Jej dowódcą był mjr Cedric Faunt le Roy, który wielokrotnie prosił o wysłanie na front. Udało się to dopiero po złożeniu bezpośredniego meldunku do Naczelnego Wodza. W pierwszej akcji bojowej na Czudnów amerykańscy lotnicy, wspólnie z polskimi lotnikami, zastosowali nową taktykę szturmową, która polegała na skrytym podchodzeniu do celu, na możliwie małej wysokości. Taktykę tę przejęło z czasem całe polskie lotnictwo, stosując ją szczególnie wobec kawalerii. Od momentu zetknięcia się z Armią Konną Budionnego aż do zakończenia wojny 7. eskadra funkcjonowała jako szturmowa eskadra „kontrkawaleryjska” Eskadra walczyła w składzie III dywizjonu lotniczego i położyła ogromne zasługi w obronie Lwowa w sierpniu 1920 r. Ostatnią akcją bojową eskadry był pościg za cofającą się Armią Konną. W sumie 7. eskadra wykonała 462 loty bojowe i spędziła w powietrzu 682 godziny; 9 pilotów zostało nagrodzonych najwyższymi polskimi odznaczeniami bojowymi, w tym pięciu Orderem Wojennym Virtuti Militari.

7 eskadra stacjonowała we Lwowie, a w maju 1921 wchodziła w skład III dywizjonu myśliwskiego 1 pułku lotniczego w Warszawie. W 1925 została przekształcona w 121, późniejszą 111 eskadrę myśliwską, której tradycję przejął 303 Dywizjon Myśliwski Polskich Sił Powietrznych w Wielkiej Brytanii.

Mariusz Niestrawski (ur. 1986 r.) – absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Doktor nauk humanistycznych w dziedzinie historii. Historyk lotnictwa i popularyzator dziejów polskich skrzydeł. Autor dwutomowej pracy „Polskie Wojska Lotnicze w okresie walk o granice państwa polskiego (1918-1921)”, książki „Lotnictwo w wojnie polsko-ukraińskiej 1918-1919”, a także szeregu artykułów naukowych i popularnonaukowych. Współautor prac „Generał Tadeusz Kutrzeba. Zarys biografii” oraz „Jordanów 1939”. W latach 2010-2014 w Wielkopolskim Muzeum Walk Niepodległościowych w Poznaniu. Od 2012 roku redaktor prowadzący dział Historia na portalu internetowym Infolotnicze.pl. W 2015 roku rozpoczął pracę w Muzeum Narodowym Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie. Od 2020 roku pracuje na stanowisku kustosza dyplomowanego.

Lucjan Fac

Jednosilnikowy samolot bombowy Airco DH.9. W Polsce tego typu maszyny wykorzystywały głównie 5. i 6. Eskadry Wywiadowcze. Stosowano jak wszelkie samoloty dwumiejscowe – do rozpoznania i zrzucania niewielkich bomb. [Ze zbiorów Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie]

Rozbity samolot wywiadowczy Hansa-Brandenburg C.I (nr 67.III.7). Sfotografowany egzemplarz od połowy maja do połowy czerwca 1920 roku był przydzielony do III. Dywizjonu Lotniczego. W sierpniu odnotowano jego obecność na stanie 5. Eskadry Wywiadowczej, a we wrześniu – 6. Eskadry Wywiadowczej. [Ze zbiorów Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie]

Samolot myśliwski Oeffag D.III ze składu 7. Eskadry Myśliwskiej im. T. Kościuszki. Na fotografii egzemplarz o numerze austro-węgierskim 253.234. Od sierpnia 1919 do lipca 1921 roku latał w 7. Eskadrze Bojowej (Myśliwskiej). W listopadzie 1921 roku został kompletnie odbudowany w warsztatach krakowskiego 2. Pułku Lotniczego. Nadano mu wówczas numer K234, który jest dostrzegalny na boku kadłuba. [Ze zbiorów Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie]

Jedni z lotniczych bohaterów powstrzymania 1. Armii Konnej na przedpolach Lwowa, od lewej: por. obs. Franciszek Piniński (1896-1959), kpt. pil. Władysław Kalkus (1892-1945) i por. obs. Józef Wojciechowski (1898-1943). W tle samolot wywiadowczy LVG C.V. Lwów, druga połowa 1920 roku. [Ze zbiorów Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie]

Samolot myśliwski Fokker D.VII (nr fabryczny 1075, nr Stacji Lotniczej w Ławicy 502/18). Od grudnia 1919 roku w 4. Wielkopolskiej Eskadrze Bojowej (15. Eskadrze Myśliwskiej). Fotografia wykonana prawdopodobnie na lotnisku Lewandówka pod Lwowem latem 1920 roku. W tle stoją samoloty wywiadowcze Hansa-Brandenburg C.I. [Ze zbiorów Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie]

Mariusz Niestrawski

Lwów. Lotnisko Lewandówka.

Działania polskiego lotnictwa – jedna z map książki