O życiu i twórczości Gézy Gyóniego napisano wiele, także w języku polskim. Mało znane, a bardzo interesujące, są losy jego doczesnych szczątków.

Géza Gyóni (właściwie Géza Áchim) był węgierskim dziennikarzem i poetą. Urodził się 25 czerwca 1884 r. we wsi Gyón (stąd pseudonim literacki Gyóni) we rodzinie protestanckiego pastora. Sławę i uznanie przyniosły mu napisane w przemyskiej twierdzy wiersze, wydane w grudniu 1914 r. w tomie „Lengyel mezőkön, tábortüz mellett” („Na polskich polach, przy obozowym ognisku”). Po upadku twierdzy dostał się do rosyjskiej niewoli. Zmarł w 1917 r. w obozie jenieckim w Krasnojarsku, w dniu swych 33 urodzin. Dwa dni później, 27 czerwca, odbył się jego pogrzeb.

Gyóni spoczął obok swego brata, Michálya Áchima, który także walczył w Twierdzy Przemyśl. Obydwaj bracia razem spędzali niewolę, rozstrój nerwowy po śmierci Michálya (8 czerwca 1917 r.) w znacznej mierze przyczynił się do śmierci Gézy. Na ciało Gyóniego przed pochówkiem nałożono stalową obręcz z beczki, która miała na celu umożliwienie w przyszłości identyfikacji jego szczątków. Z pogrzebu zachowała się fotografia, na której widać grupę oficerów węgierskich przetrzymywanych w krasnojarskim obozie jenieckim. Za nimi, po prawej stronie, ponad głowami siódmej i ósmej postaci, widoczny jest wierzchołek pomnika, który w 1916 r. postawiono ku czci zmarłych w obozie jeńców państw centralnych. Aczkolwiek na podstawie fotografii nie jest możliwe stwierdzenie, w jakiej dokładnie odległości i kierunku od grobu Gyóniego znajdował się ten obelisk, to jednak w przybliżeniu umożliwiał on lokalizację miejsca pochówku braci Áchim.

Jeszcze w 1917 r. roku, tuż po nadejściu na Węgry informacji o śmierci Gyóniego, zaczęto planować ekshumację jego szczątków i sprowadzenie ich do ojczyzny. Zebrana na ten cel kwota szybko się zdewaluowała i nie pozwoliła zrealizować tego planu. Zresztą czasy były ku temu wysoce niesprzyjające – w Rosji szalała wojna domowa i rewolucyjny chaos, którego w 1919 r. doświadczyły także Węgry. Po zdławieniu komunistycznego przewrotu i ustabilizowaniu państwa po ustanowieniu dyktatury Miklósa Hortyego Węgry przez długi czas (do 1935 r.) nie utrzymywały stosunków dyplomatycznych z Rosją Sowiecką, tak że do połowy lat 30-tych nie można było poważnie myśleć o podjęciu próby ekshumacji i przetransportowania szczątków Gyóniego, choć idei tej także w tym czasie nie zarzucono. Planowano, by dokonać tego za pośrednictwem któregoś z państw utrzymujących stosunki z Rosją, np. Austrii. Bardziej realne działania podjęto w drugiej połowie lat 30-tych, do czego impulsem była też przypadająca na 1937 r. dwudziesta rocznica śmieci poety. W 1937 r. udała się Rosji delegacja, która miała na celu odszukanie grobów Gézy Gyóniego i Mihálya Áchima i aczkolwiek według danych radzieckich grób Gyóniego był zidentyfikowany, to jednak nie udało się go odnaleźć.

W tym czasie ze strony sowieckiej pojawiła się inicjatywa, by kwestię zgody na ekshumację powiązać z wymianą więzionego od 1926 r. węgierskiego komunisty Mátyása Rákosiego na sztandary węgierskich honwedów zdobyte w 1849 r. przez armię rosyjską. Transakcja ta doszła do skutku w latach 1940-1941, ale tylko w zakresie wymiany Rákosiego na sztandary.

Po ataku III Rzeszy na ZSRR w czerwcu 1941 r. Węgry przystąpiły do wojny po stronie Niemiec. To w naturalny sposób doprowadziło do zerwania relacji węgiersko-radzieckich. Przez następnych 30 lat nie podejmowano kwestii odszukania grobu Gyóniego; do sprawy wrócono w 1972 r. – bezskutecznie. Ponownie inicjatywę tę podjęto na początku lat 80-tych, z okazji zbliżającej się setnej rocznicy urodzin poety – również bez rezultatu. Na przełomie stuleci po raz kolejny wrócono do sprawy. Cmentarz (od 1963 r. cmentarz Świętej Trójcy), na którym chowano jeńców z obozu w Krasnojarsku przez okres władzy radzieckiej pozostawał zaniedbany, częściowo zniszczony i zabudowany, na reszcie dokonywano wtórnych pochówków – nawet jeśli wydobywane przy ich okazji starsze szczątki chowano, to nie zachowały się informacje, gdzie. Zachował się wspomniany na wstępie obelisk z 1916 r. w otoczeniu pochodzących z późniejszych dekad nagrobków. O ile na zdjęciu z 2003 r. ta część cmentarza wyglądała na skrajnie zaniedbaną, to na fotografiach z lat 2016-2019 (dostępnych na https://www.google.com/maps/) sytuacja przedstawia się nieco lepiej. Wyraźnie jednak widać, że zewsząd otoczony jest on nowszymi pochówkami, co wedle badacza tej kwestii László Kovácsa nakazuje stwierdzić, że odnalezienie szczątków Gézy Gyóniego i ich ekshumacja są praktycznie niemożliwe.

Tomasz Pomykacz

Na fotografiach: Pogrzeb Gézy Gyóniego; bracia Áchim (Géza z lewej); okładka wydanego w Przemyślu tomiku wierszy Gyóniego, „Lengyel mezőkön, tábortüz mellett” („Na polskich polach, przy obozowym ognisku”); pomnik ku czci żołnierzy armii państw centralnych na cmentarzu w Krasnojarsku (stan z 2003 r.).

Literatura:

• A Gyóni reltély, w: Evangélikus Élet, R. 81, nr 6 (6 marca 2016), s. 30-33.
• G. Gyóni, Az élet szeretője, Budapest 1984.
• L. Kovács, Gyóni Géza földi maradványainak sorsa : egy újabb megvalósíthatatlan, provokatív exhumálási ötlet háttére, w: „Hadtörténelmi Közlemények”, R. 121, nr 1 (2008), s. 107-142.
• T. Pomykacz, Géza Gyóni – węgierski poeta, żołnierz przemyskiej twierdzy, w: „Przemyski Przegląd Kulturalny”, Nr 36/37 (2016), s. 67-72.
• Węgrzy w Twierdzy Przemyskiej w latach 1914-1915, red. I. Lagzi, Warszawa-Przemyśl, 1985.
• https://www.google.com/maps/