Każdego roku początkiem listopada przypada kolejna rocznica rozpoczęcia (5 listopada 1914 r.) drugiego oblężenia Twierdzy Przemyśl. Jest to zawsze dobra okazja do zaprezentowania zagadnienia związanego z tym wydarzeniem – także z punktu widzenia zbiorów Biblioteki MNZP. Tym razem przedstawiono kwestię austro-węgierskiego pospolitego ruszenia i literatury dotyczącej tej formacji znajdującej się w księgozbiorze Biblioteki MNZP.

Jeśli przejrzymy opracowania dotyczące walk o Twierdzę Przemyśl, to bez trudu można zauważyć, że w opisie walk główny nacisk położony jest na 23 Dywizję Piechoty Honwedu; nie bez powodu – był to największy i uważany za najwartościowszy związek taktyczny, na którym spoczywał główny ciężar działań ofensywnych prowadzonych przez garnizon twierdzy. W dużo mniejszym stopniu w literaturze przedstawia się działania oddziałów pospolitego ruszenia, pomimo że to właśnie one stanowiły większość garnizonu twierdzy. Wystarczy wspomnieć, że na 68 i pół batalionu piechoty pospolite ruszenie stanowiło prawie 40 batalionów. Z żołnierzy pospolitego ruszenia rekrutowały się też oddziały robocze (ok. 20000 ludzi) oraz jednostki artylerii pospolitego ruszenia. W sumie w około stutrzydziestotysięcznym garnizonie twierdzy „pospolitacy” liczyli około 100000 żołnierzy i oficerów.

Jednostki pospolitego ruszenia w kształcie, w jakim znalazły się one w Twierdzy Przemyśl w strukturze armii austro-węgierskiej istniały formalnie od 1868 r., choć początkowo tylko teoretyczne. Generalnie w austro-węgierskiej doktrynie wojennej jednostkom piechoty stawiano zadania dwojakiego rodzaju – działań ofensywnych oraz służby defensywnej – ochrony obiektów strategicznych czy obsady twierdz. Początkowo ta rola przypadła jednostkom Obrony Krajowej – w Austrii Landwehrze, na Węgrzech Honwedowi. Jednakże, gdy w miarę upływu czasu status obu tych formacji został zrównany ze statusem armii wspólnej (przełom lat 80. i 90. XIX w.) zaszła potrzeba ożywienia formacji, która przejęłaby ich rolę. Stąd od końca XIX w. coraz większe znaczenie jednostek pospolitego ruszenia (niem. Landsturm, węg. Népfelkelés), które podlegały odpowiednio austriackiemu i węgierskiemu ministerstwu obrony krajowej. W okresie pokoju jednostki te nie funkcjonowały, ale przygotowane były struktury, pozwalające formować je w przypadku wybuchu wojny. Oddziały pospolitego ruszenia były tworzone w obrębie tych samych okręgów i nosiły ten sam numer, co odpowiednie jednostki Obrony Krajowej  (w obrębie armii wspólnej nie tworzono jednostek pospolitego ruszenia). W 1914 r. do służby w pospolitym ruszeniu zobowiązani byli wszyscy zdolni do noszenia broni mężczyźni w wieku od 19 do 42 lat  starszych roczników (de facto w chwili wybuchu wojny byli to mężczyźni przede wszystkim w wieku 37-42 lat). Jednostki te z reguły wyposażano je w starsze uzbrojenie i umundurowanie. Ponadto bataliony pospolitego ruszenia pozbawione były broni maszynowej. Bataliony obrony krajowej i pospolitego ruszenia liczyły po mobilizacji nieco ponad 1000 żołnierzy i oficerów.

W czasie I i II oblężenia w Twierdzy Przemyśl z jednostek piechoty austriackiego pospolitego ruszenia znalazły się:

– c.k. 93 Brygada Pospolitego Ruszenia (k.k. 93 LstIBrig): c.k. 10 Pułk Pospolitego Ruszenia (k.k. 10 LstIR), c.k. 35 Pułk Pospolitego Ruszenia (k.k. 35 LstIR);

– c.k. 108 Brygada Pospolitego Ruszenia (k.k. 108 LstIBrig): c.k. 21 Pułk Pospolitego Ruszenia (k.k. 21 LstIR), c.k. Pułk Pospolitego Ruszenia Strzelców Krajowych nr II (k.k. LstLdschR Nr. II);

– c.k. 111 Brygada Pospolitego Ruszenia (k.k. 111 LstIBrig): c.k. 17 Pułk Pospolitego Ruszenia (k.k. 17 LstIR), c.k. 18 Pułk Pospolitego Ruszenia (k.k. 18 LstIR), c.k. 33 Pułk Pospolitego Ruszenia (k.k. 33 LstIR).

Ponadto w twierdzy znalazły się dwa bataliony z c.k. 34 Pułku Pospolitego Ruszenia (k.k. 34 LstIR).

W dużej mierze były to jednostki galicyjskie – szczególną uwagę warto zwrócić na k.k. 18 LstIR, który mobilizowany był m.in. w Przemyślu i okolicy. Szczegóły dotyczące okręgów mobilizacyjnych poszczególnych pułków przedstawia poniższa tabela:

Do jednostek przedlitawskich należały też cztery bataliony pospolitego ruszenia należące do grupy gen. Wilhelma Nickla. Należy podkreślić, że w przypadku jednostek galicyjskich większość kadry oficerskiej stanowili Niemcy, w dalszej kolejności zaś Czesi i Polacy.

Z jednostek piechoty węgierskiego pospolitego ruszenia była to k.węg. 97 Brygada Pospolitego Ruszenia (k.u. 97 LstIBrig), złożona z czerech pułków: k.węg. 9 Pułku Pospolitego Ruszenia (k.u. 9 LstIR), k.węg. 10 Pułku Pospolitego Ruszenia (k.u. 10 LstIR), k.węg. 11 Pułku Pospolitego Ruszenia (k.u. 11 LstIR), k.węg. 16 Pułku Pospolitego Ruszenia (k.u. 16 LstIR). Były to pułki mobilizowane na terenie dzisiejszej centralnej i wschodniej Słowacji, północnych Węgier i Ukrainy Zakarpackiej. Szczegóły dotyczące okręgów mobilizacyjnych poszczególnych pułków przedstawia poniższa tabela:

Aczkolwiek – podobnie jak w przypadku jednostek przedlitawskich – w strukturze narodowościowej poszczególnych pułków odzwierciedlona była struktura etniczna okręgów, w których je mobilizowano, to zdecydowaną większość kadry oficerskiej tych jednostek tworzyli Węgrzy.

Jeśli popatrzeć z punktu widzenia dzienników i literatury wspomnieniowej dotyczącej walk o Twierdzę Przemyśl dostępnych w zbiorach Biblioteki MNZP, to okazuje się, że właściwie wyłącznie została ona napisana przez żołnierzy i oficerów pospolitego ruszenia. Wymienić tu należy następujące pozycje (w nawiasie podano jednostkę, w której służył autor):

1. Bruno Prochaska [pseud.] Przemysl 1914/15, Wien 1935 (k.k. 18 LstIR)

2. Jan Vít, Wspomnienia z mojego pobytu w Przemyślu podczas rosyjskiego oblężenia 1914-1915, Przemyśl 1995 (k.k. 18 LstIR)

3. August Krasicki, Dziennik z kampanii rosyjskiej, Warszawa 1988 (k.k. 18 LstIR; tylko do 1 września 1914 r., później autor zaczął służbę Legionach Polskich)

4. [Comadina Konstantin], Dziennik oficera Landsturmu, Przemyśl 2004 (k.u. 10 LstIR)

5. Jan Leniar, Pamiętnik z walk o Twierdzę Przemyśl, Przemyśl 2005 (k.k. 17 LstIR)

6. Stanisław Gayczak, Pamiętnik oberleutnanta Stanisława Marcelego Gayczaka, Przemyśl [2014] (jeden z batalionów Grupy gen. Wilhelma Nickla)

7. Por. Stanisław Tyro – naoczny świadek walk o Twierdzę Przemyśl, oprac. A. Durkacz-Foremska i M. Wołk, Przemyśl 2020 (jeden z batalionów Grupy gen. Wilhelma Nickla)

Ponadto w księgozbiorze Biblioteki MNZP znajdują się dzienniki czy pamiętniki żołnierzy, którzy znaleźli się w Twierdzy Przemyśl jako podlegający obowiązkowi służby w pospolitym ruszeniu, ale służący poza wspomnianymi wyżej jednostkami. Należą do nich dziennik służącego w kancelarii Dyrekcji Inżynierii Fortecznej w Pikulicach Jana Jakuba Stocka (Jan Jakub Stock, Notatnik z Twierdzy Przemyśl 1914-1915, Przemyśl 2014) czy służącego w straży pożarnej Kazimierza Krygowskiego (Kazimierz Krygowski, Pamiętnik, Warszawa 2001; Poznań 2016).

Unikatowym wydawnictwem dotyczącym węgierskiego pospolitego ruszenia jest należący do zbiorów Biblioteki TPN A magyar királyi népfölkelés névkönyve 1910 évre: hivatalos kiadás (Rejestr królewsko-węgierskiego pospolitego ruszenia na 1910 rok: wydanie urzędowe). Jest to wydawnictwo o tyle ciekawe i wyjątkowe, że o ile inne tego typu publikacje dotyczące armii austro-węgierskiej (np. Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegsmarine…, Schematismus der k. k. Landwehr und der k. k. Gendarmerie…, A Magyar Királyi Honvédelmi Ministerium, a Honvédség és a Csendőrség Névkönyve…) są popularne i łatwo dostępne także w formie cyfrowej, to jednak w tego wydawnictwa próżno szukać w Internecie czy w zbiorach innych bibliotek polskich. Rejestr…, wydany w Budapeszcie w 1910 r., przedstawia strukturę oraz imienny wykaz oficerów i podoficerów węgierskiego pospolitego ruszenia w okresie, gdy jego podstawę organizacyjną stanowiły bataliony mobilizowane w granicach poszczególnych komitatów węgierskich (pułki węgierskiego pospolitego ruszenia organizowane w oparciu o okręgi mobilizacyjne Honwedu zaczęto organizować dopiero po 1913 r.). Znajdujemy tu także informacje o oficerach, którzy później służyli w Twierdzy Przemyśl w latach 1914/1915 (np. István Bielek, Géza Dobák, Rajmond Geisinger, Henrik Hausser, Gyula Létay, Géza Szathmáry czy Antal Szenderszky).

Literatura:

Die Habsburgermonarchie 1848‒1918, Bd. 5, Die bewaffnete Macht, Wien 1987.

A. Płomieńczyk [pseud.], Armja austro-węgierska, Warszawa 1916.

T. Pomykacz, Struktura narodowościowa Twierdzy Przemyśl w okresie od września 1914 do marca 1915 roku: próba rekonstrukcji, w: „Rocznik Przemyski”, t. 57 (2021), z. 1, Historia.

Tomasz Pomykacz

A magyar királyi népfölkelés névkönyve 1910 évre: hivatalos kiadás (Rejestr królewsko-węgierskiego pospolitego ruszenia na 1910 rok: wydanie urzędowe)

Stanisław Gayczak, Pamiętnik oberleutnanta Stanisława Marcelego Gayczaka, Przemyśl [2014]

Bruno Prochaska [pseud.] Przemysl 1914/15, Wien 1935

Por. Stanisław Tyro – naoczny świadek walk o Twierdzę Przemyśl, oprac. A. Durkacz-Foremska i M. Wołk, Przemyśl 2020