Ludzie bawią się od zawsze. Zabawa jest wpisana w naturę człowieka. W ciągu roku, w każdej kulturze były i nadal są dni przeznaczone na tańce, hulanki, swawole, rytuały, maskarady, śmiech. Najbardziej zabawowy czas to karnawał, nazywany swojsko zapustem.

Etymologia karnawału jest sporna. W literaturze etnologicznej można odnaleźć teorie próbujące wyjaśnić pojęcie „karnawał” sięgające do łacińskiego słowa carnelevare którego człon carne oznacza mięso, zaś levare – usunąć, razem oznacza „pożegnanie mięsa” oraz do łacińskiego carrus novalis – ukwiecony rydwan boga Dionizosa, pojawiający się w Rzymie podczas obrzędów powitania wiosny. Mimo rozbieżności znaczeniowych wyraz „karnawał” na dobre przylgnął do okresu od Nowego Roku (lub Trzech Króli – 6 stycznia) do Wielkiego Postu i do określonych zachowań rozrywkowych, zabawowych, niczym nie skrępowanych i swawolnych. Jest to czas wszelkiego rodzaju zabaw, widowisk, maskarad i wesołej pustoty¹.

Można pokusić się o stwierdzenie: co kraj to inny obyczaj karnawałowy. W czasach staropolskich ulubioną zabawą karnawałową był kulig łączący elementy polskiej gościnności i rycerskiej buńczuczności. Zabawa kuligowa nie była tradycją chłopską, zrodziła się w XV wieku wraz z rozkwitem towarzyskiego życia szlachty polskiej. Na ziemi przemyskiej w czasie karnawału bawiono się i również urządzano kuligi w majątkach ziemskich. Nazwa „kulig” pochodzi prawdopodobnie, albo od czeskiego słowa koleg – krążek, albo od drewnianej kuli wieńczącej buławę przekazywaną od sąsiada do sąsiada, zwołując na zabawę². Później zamiast buławy wędrował młodzieniec przebrany za błazna oznajmiający przyjazd gości kuligowych.

Zorganizowanie kuligu wymagało pewnych ustaleń, przede wszystkim, gdzie i kiedy się rozpocznie i jak będzie przebiegał. Gdy plan był już gotowy inicjatorzy kuligu zbierali się w ustalonym dworze i rozpoczynali nieraz wielodniowy objazd sąsiedzki. Wyobraźmy sobie ten kulig z dawnych czasów i wyruszmy na szaloną karnawałową zabawę.

Mroźna, śnieżna zima, rozgwieżdżone niebo i sznur mniejszych i większych pojazdów na płozach ciągniętych przez konie, a w każdych rozbawieni ludzie, otuleni futrami i ciepłymi derkami, czasami w różnych przebraniach i maskach. Na koniach służba dworska z pochodniami i kagańcami. W pierwszych saniach kapela przygrywająca skoczne melodie, brzęk dzwonków, mosiężnych kółek przy uprzęży, trzaskanie biczów, gwar, śpiewy i hałas. Taka rozwrzeszczana i rozbawiona grupa uczestników kuligu wpadała do pierwszego dworu, gdzie była witana przez gospodarza i zapraszana do ucztowania. Rozpoczynały się tańce, hulanki, swawole i biesiada do białego rana. Trunek z dobrze zaopatrzonej piwnicy gospodarza lał się strumieniami, bo jak mówiło stare przysłowie: „Kulig to zabawa jeszcze od Popiela, ma za cel, by każdemu zalała gardziela”³. Palono ogniska, bawiono się, czasami dochodziło do bijatyk i kłótni. Panowało rozluźnienie obyczajów. Po suto zakrapianej bibie i krótkim odpoczynku towarzystwo w ciągu dnia organizowało sobie różne rozrywki na świeżym powietrzu, a to prezentowanie umiejętności jazdy konnej, szermierczych, strzeleckich itp., czasami pojawiali się kolędnicy wiejscy, którzy zabawiali gości. Wieczorem znowu wsiadano do sań, zabierając z sobą gospodarza i jego rodzinę i wyruszano do kolejnego dworu, gdzie znów zabawa zaczynała się od nowa.

Kulig, który był zabawą pełną humoru i psoty pełnił wiele innych funkcji społecznych – zacieśniał więzy sąsiedzkie, umożliwiał narady, niwelował waśnie i spory, ale przede wszystkim był okazją do konkurów, swatów i nawiązywania relacji towarzyskich. Dawny kulig to rdzennie polska zabawa karnawałowa, która była atrakcyjnym wypełnieniem zimowego czasu i swoistym targowiskiem matrymonialnym. W okresie międzywojennym kuligi nadal były w modzie, ale już o wiele skromniejsze. Po II wojnie światowej kuligi straciły swój karnawałowy charakter, organizowano je głównie w okresie zimowym dla dzieci lub pracowników zakładów pracy. Współcześnie kuligi stały się atrakcją gospodarstw agroturystycznych i miejscowości turystycznych.

Okres karnawału to huczne bale. Włoskim zapożyczeniem stały się bale maskowe zwane redutami. Wszystkich gości obowiązywało noszenie masek lub przebrań, co powodowało zawieszenie różnic stanowych i dawało gwarancję anonimowości, sprzyjającej zachowaniom wysoce nieobyczajnym, a nawet obscenicznym. Karnawał to świat na opak, dlatego ludzie z niskich warstw społecznych zamieniali się rolami z tymi z warstw wyższych. Zimową porą roztańczone były szlacheckie pałace oraz mieszczańskie kamienice. Panny na wydaniu brylowały w towarzystwie i starały się o pozyskanie przyszłego męża. Tańce były okazją do zawierania znajomości. Karnecik niejednej panienki był pełen chętnych kandydatów nie tylko do tańców karnawałowych. W XIX wieku Lwów był niezwykle karnawałowym i roztańczonym miastem. Tu odbywały się niezliczone bale. Prym wiodła arystokracja, ale także różne towarzystwa organizowały swoje bale, w których uczestniczyli mieszczanie i sfery wojskowe. Przemyśl także starał się o miano balowego centrum karnawałowego, czego dowodem mogą być zachowane w zbiorach Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej karnety z dawnych bali.

Karnawałowe uczty to rozpusta dla ciała, nie mogły się obyć bez obficie kraszonego i ciężkiego jadła. Ucztowano przy suto zastawionym stole, na którym królowały mięsiwa, ale też nie mogło zabraknąć tłustych i słodkich racuchów, blinów, faworków czy pączków. Alkohol lał się strumieniami, przede wszystkim miody, piwa i wódka. Świadomość mającego nadejść Wielkiego Postu powodowała, że chciano niejako najeść się na zapas. Najbardziej rozpasany był ostatni tydzień zapustów, który rozpoczynał się tłustym czwartkiem. Uważano, że w ten dzień należy tyle razy popróbować boczku i słoniny ile razy kot ogonem ruszy, a więc wielokrotnie⁴.

Dawniej karnawał w Polsce był świętowany o wiele bardziej hucznie niż dziś. Wesoły i szaleńczy nastrój karnawałowy wzmagał się w miarę zbliżania się do Wielkiego Postu. Doskonale to świętowanie podsumowuje Anna Zadrożyńska: „Każda nieobyczajność mogła się zdarzyć: nadużywano alkoholu i jadła, a każde bezeceństwo czy szalbierstwo, nawet rozpusta, miała wtedy prawo bytu (…). Rozhulanie i wrzawa narastały prowadząc do kulminacyjnej nocy ostatkowej. Potem nagle wszystko cichło”⁵.

Trzy ostatnie dni zapustów nazywamy: ostatkami, szalonymi dniami, kusymi dniami, „kusakami” lub też „mięsopustem”. O tym, jak różne regiony świata bawią się w te ostatnie dni karnawału oraz jak kiedyś lud wiejski bawił się w czasie zapustów będzie można przeczytać w następnych artykułach.

dr Małgorzata Dziura

Przypisy:

1. M. Dziura, Współczesne formy karnawalizacji kultury tradycyjnej, [w:] W kręgu polskiej tradycji i zwyczajowości, red. F. M. Rosiński, Z. Kupisiński, M. Dziura, Wydawnictwo KUL, Lublin 2015, s. 54.
2. Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, t. III, Druk P. Laskauera i S-ki, Warszawa 1902, s. 116.
3. Z. Gloger, Encyklopedia…, s.117.
4. B. Ogrodowska, Święta polskie. Tradycja i obyczaje, Wydawnictwo Alfa, Warszawa 1996, s. 123.
5. A. Zadrożyńska, Światy, zaświaty. O tradycji świętowań w Polsce, Wydawnictwo Twój Styl, Warszawa 2000, s. 71-72.