W 1904 roku wśród przemyskiej młodzieży akademickiej powstała myśl założenia towarzystwa grupującego młodzież polską bez względu na różnice stanowe. Podjęte w tym kierunku starania zaowocowały powstaniem jesienią 1904 roku Towarzystwa Młodzieży Polskiej „Znicz” (TMP „Znicz”) w Przemyślu, jednego z szeregu utworzonych w tym czasie w Galicji, które przystąpiło do Związku Towarzystw Polskich w Austrii „Ogniwo”. Według statutu organizacji jej celem było wzajemne kształcenie się młodzieży, szerzenie oświaty i materialne wspieranie młodzieży. Cele te zamierzano osiągnąć przez urządzanie odczytów, kursów naukowych, zakładanie bibliotek i czytelń, urządzanie wieczorków i przedstawień, organizowanie wycieczek krajoznawczych oraz udzielanie – w miarę możliwości – stypendiów i zapomóg. Praca polityczna w towarzystwie miała być wykluczona, czego jednak ostatecznie nie udało się do końca uniknąć i towarzystwo, którego członkiem-założycielem był bp Józef Sebastian Pelczar, od początku wyraźnie sytuowało się na pozycjach narodowych, a nawet wszechpolskich. Przybliżenie okoliczności powstania przemyskiego oddziału i sprecyzowanie zadań przed nim stojących przyniósł okólnik Zarządu Głównego „Ogniwa” (ze stycznia 1905 roku) rozesłany do prowincjonalnych towarzystw „Znicz”, w tym także do Przemyśla. Wskazano w nim na konieczność oddzielenia młodzieży od stowarzyszeń starszego pokolenia, które, szczególnie na prowincji, działały w rozproszeniu oraz „pogrążyły się w zastoju i ociężałości”. Nie zamykano jednak młodzieży drogi do współdziałania z istniejącymi już towarzystwami czy należenia do nich. Cele wytyczone towarzystwu podzielono na działania wewnętrzne, dotyczące pracy oświatowej i samopomocowej wśród członków oraz zewnętrzne, do których należały: inicjowanie obchodów narodowych, organizowanie kursów dla analfabetów, tworzenie czytelń i wypożyczalni książek na wsi i w mieście, zawiązywanie kółek rolniczych, straży pożarnych i kas Raiffeisena. W tym duchu TMP „Znicz” w Przemyślu działało przez następnych kilka lat, jednak mimo prób poszerzania swej aktywności na inne środowiska (Czytelnia Robotnicza im. Marcina (Lelewela) Borelowskiego, Koło Robotnicze, Kółko Kobiece) po 1910 roku jego działalność zamarła. Jednym z obszarów działalności towarzystwa była też prowadzona przez nie biblioteka. O jej działaniu informują sprawozdania towarzystwa za lata 1905–1907.

Biblioteka funkcjonowała w lokalu TMP „Znicz” – najpierw przy ulicy  Śnigurskiego 5, od 1908 r. w kamienicy Rynek 21.

Książki pozyskiwano głównie poprzez dary. Zaczątkiem księgozbioru był przekaz z biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie z 1905 roku, w tymże czasie nową bibliotekę wsparły też „Księgarnia Polska” we Lwowie, Wydawnictwo dziennika „Słowo Polskie” i Wydawnictwo „Macierzy Polskiej”. W 1906 r. 130 książek przekazała pani Ł. [być może Lucyna] Gamska. Na kupno książek wydawano stosunkowo znaczne kwoty – w 1905 roku Wydział TMP „Znicz” przeznaczył  na ten cel niemalże 16,5% z ogólnych wydatków (637,73 K), w 1906 r. 10,4% z ogólnej sumy wydatków 1260,23 K, w 1907 r. – 173,60 K (7,9% z ogólnej kwoty 2199,02 K).

Niezależnie od dotacji Wydziału towarzystwa biblioteka dysponowała własnym budżetem, z którego mogła kupować książki.

Z danych przedstawionych w tabeli wynika, że pod względem finansowym szczególnie intensywny był  rok 1906. Sporządzono wówczas m.in. katalog zbiorów biblioteki, który wydano w formie osobnego wydawnictwa. Planowano też wydanie kolejnego zeszytu tego katalogu (najprawdopodobniej ukazał się, bowiem wiadomo, że w zbiorach Archiwum Państwowego w Przemyślu zachował się – niestety nie datowany – Katalog nr III dział biblioteki Towarzystwa „Znicz” w Przemyślu według działów). W tymże roku oddano do oprawy introligatorskiej  wszystkie książki, które miały oprawę broszurową lub były uszkodzone.

Nie zachował się regulamin biblioteki, informacje o zasadach korzystania z niej znalazły się w sprawozdaniu za 1906 rok, nie wiadomo jednak, czy obowiązywały one przez cały czas jej funkcjonowania. W 1906 roku była ona czynna dwa razy w tygodniu – w czwartki i soboty od 18.00 do 19.00. Członek towarzystwa mieszkający w Przemyślu mógł wypożyczyć jednorazowo najwyżej dwa dzieła beletrystyczne na okres dwóch tygodni, naukowe – na 1 miesiąc. Członek towarzystwa mieszkający poza Przemyślem mógł wypożyczyć najwyżej 4 dzieła (dowolnej treści) na okres do 1 miesiąca. Po przekroczeniu tych terminów czytelnik płacił karę wysokości 4 gr (8 halerzy) tygodniowo.

Jeśli chodzi o profil biblioteki – gromadzono książki z zakresu filozofii, historii, geografii, ekonomii społecznej, przyrody, ale też literatury pięknej. W zbiorach MNZP nie zachował się niestety wspomniany drukowany katalog, tym niemniej do jej zasobów trafił szereg książek, które opatrzone są pieczątką własnościową biblioteki TMP ,,Znicz” w Przemyślu i można je uznać za reprezentatywną próbę ukazującą strukturę tematyczną tego księgozbioru. W trakcie prowadzonych w ostatnich latach w Bibliotece MNZP prac nad elektronicznym katalogiem zbiorów prowadzona jest także inwentaryzacja książek pod względem ich proweniencji i obecnie możemy wykazać się posiadaniem przynajmniej 29 książek pochodzących z biblioteki TMP „Znicz”. Są to:

Czernecki J., Brzeżany : pamiątki i wspomnienia, Lwów 1905

Doleżan W., Mandżurya : opis kraju i ludzi, Warszawa 1904

Dunin W., Rumunia, Bosfor, Bałkan i Dunaj, 1855–1878 : szkic dziejowo-społeczny na tle wspomnień, Lwów 1887

Intrygi dworskie : szkic z czasów Augusta III, Warszawa 1889

Jagniątkowski W., Kartki z podróży, Warszawa 1909

Jaroszyński T., Zaranie malarstwa polskiego : szkic do historii, Warszawa-Kraków 1904

Kalinka W., Sejm Czteroletni. T. 2 [cz. 1], Lwów 1881

Kennan G., Syberya. Ser. 1, Lwów 1891

Kennan G., Syberya. Ser. 2, Lwów 1891

Kennan G., Syberya. Ser. 3, Lwów 1891

Klechdy czyli Baśnie ludu polskiego na Ślasku : ze zbiorów Wydz. Literackiego w Gostyniu, Warszawa 1900

Kwiatkowski R., Literatura arabska, Warszawa 1908

Limanowski B., Galicya przedstawiona słowem i ołówkiem, Lwów 1892

Lutosławski W., Jak tanio podróżować? ,T.1, Wędrówki iberyjskie, Warszawa 1909

Nitobe I., Bushido: dusza Japonii, Lwów-Warszawa 1904

Plenkiewicz R., Mikołaja Reya z Nagłowic etyka : 1505–1905, Warszawa 1905

Pol W., Dzieła prozą, T. 4, Lwów 1877

Schnür-Pepłowski S., Krwawa karta : opowieść z przeszłości Galicyi, Lwów 1896

Seignobos Ch., Dzieje polityczne Europy współczesnej : rozwój stronnictw i form politycznych 1814-1899. T. 1, Warszawa 1900

Seignobos Ch., Dzieje polityczne Europy współczesnej : rozwój stronnictw i form politycznych 1814-1899. T. 2, Warszawa 1900

Sokołowska Z., Sycylia i Kalabrya, Warszawa [1909]

Sprawozdanie z Zarządu Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu za rok 1904, Paryż 1905

Studnicka S., Irlandya współczesna i kwestya irlandzka, Warszawa 1909

Thesby de Belcour F.A., Dziennik oficera francuskiego w służbie konfederacji barskiej, pojmanego przez Moskali i zasłanego w Sybir, Lwów 1866

Turczyński J., Nasza Golgota : z martyrologii sybirskiej, Lwów [1901]

Wais K., Dziwy hipnotyzmu w świetle badań naukowych, Przemyśl 1899

Weulersse G., Współczesna Japonia, Warszawa 1904

Woermann K., Czego nas uczą dzieje sztuki?, Lwów-Warszawa, 1902

Zaleski S., Ciemnota Galicyi : w świetle cyfr i faktów : 1772–1902 : czarna księga szkolnictwa galicyjskiego, Lwów 1904

Ciekawostką jest też to, że niektóre z powyższych książek można powiązać z działalnością odczytową towarzystwa. Tu szczególną uwagę należy zwrócić na wydaną w 1904 roku Bushido, dusza Japonii autorstwa Inazo Nitobe. W kwietniu 1905 r. „Echo Przemyskie” donosiło: W sobotę 15 bm. odbyła się w lokalu znicza pogadanka na temat „Dusza Polski”. Chodziło o wynalezienie analogicznych czynników narodowego życia Polaków, do jakich w swej analizie japońskiego „Bushido” (ducha Japonii) doszedł prof. Inazo Nitobé. Pogadankę zagaił p. [Władysław] Horodyski. Ująwszy filozoficzne pojęcie „dusza” skreślił w kilku rysach żyjącą wśród Japończyków etykę, opartą na kodeksie samurajów (rycerzy), bo „Bushido” oznacza „drogę rycerzy”. Następnie zebrał w 4 punktach „duszę” Polski, którą sprowadził do: 1. ducha rycerskiego, 2. zamiłowania w swobodzie, 3. wielkiej solidarności narodowej, 4. przywiązania do rodzinnej ziemi, czyli jednem słowem do miłości ojczyzny. Z tego zaś pojęcia drogą analizy doszedł do jedynej idei obowiązku wobec swego narodu. Wreszcie uzasadnił na podstawie tej idei odrębność narodową. W ożywionej dyskusji zwrócił p. [Tadeusz lub Kazimierz – obaj byli członkami TMP „Znicz”] Osiński uwagę na charakter etyki społecznej Japonii, zaś p. [Klemens] Koeller na „duszę” Polski dzisiejszej. Inni mówcy uzupełnili pogadankę trafnemi porównaniami etyki autonomicznej polskiej z japońską. Pogadanka ta dobitnie wykazała zajmowanie się sprawami narodwemi, a zarazem wbrew paszkwilom niektórych „osobistości” Przemyśla zillustrowała żywy rozwój towarzystwa pracującej[sic!] i nad sobą i nad innymi z młodzieży”.

Temat tej pogadanki nie został wybrany przypadkowo – trwała jeszcze wojna rosyjsko-japońska, która w społeczeństwie polskim wywołała duże ożywienie, nadzieje na poruszenie sprawy polskiej na arenie międzynarodowej oraz sympatie do Japończyków. O zainteresowaniu zagadnieniami konfliktu na Dalekim Wschodzie świadczą też wymienione w spisie, wydane w 1904 roku prace Wiktora Doleżana Mandżurya : opis kraju i ludzi oraz Współczesna Japonia Georgesa Weulersse.

Wspomniano na wstępie, że w ostatnich latach przed I wojną światową działalność TMP „Znicz” zamierała. Jeśli popatrzymy na daty wydania książek to można zauważyć, że ostatnie pochodziły z 1909 roku; może to być wskazówką, że działalność towarzystwa i działającej przy nim biblioteki zakończyła się około 1910 roku lub niedługo później – ostatnia znaleziona informacja dotycząca działalności biblioteki pochodzi z grudnia 1911 roku – biblioteka w tym czasie mieściła się przy Grodzkiej 6 i otwarta była w poniedziałki, środy i piątki w godzinach 18.00-19.00.

Bibliografia:

Archiwum Państwowe w Przemyślu, zespół 412: Towarzystwo Młodzieży polskiej „Znicz” w Przemyślu, sygn. 3: Akta dotyczące działalności organizacji Towarzystwa młodzieży Polskiej „Znicz” w Przemyślu z okresu 1904-1909 i bez daty, k. 1, 26–27, 35, 55-57, 120–121;

Sprawozdanie  Czytelni Robotniczej Borelowskiego za czas od 26 VIII 1906 do końca roku [w:] Sprawozdanie Towarzystwa Młodzieży Polskiej „Znicz” za rok 1906, Przemyśl 1907, s. 3–9 i 27–33;

Sprawozdanie Czytelni Robotniczej im. M. (Lelewela) Borelowskiego TMP „Znicz” w Przemyślu za rok administracyjny 1907, Przemyśl 1908, s. 6–9;

Sprawozdanie Czytelni Robotniczej im. M. (Lelewela) Borelowskiego TMP „ Znicz” w Przemyślu za rok administracyjny 1908, Przemyśl 1909, s. 3–9;

Siciak A., Druki przemyskie 1754–1939 : bibliografia publikacji polskich, niemieckich, węgierskich, francuskich oraz żydowskich i ukraińskich wydanych alfabetem łacińskim, Przemyśl 2002;

„Echo Przemyskie”, R. 10, nr 32 z 20 kwietnia 1905 r., s. 3;

„Gazeta Przemyska”, R. 5, nr 53 z 8 grudnia 1911 r., s. 3.

Tomasz Pomykacz