Konserwacja starodruku ze zbiorów biblioteki Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej
KALENDARZ / POLSKI I RUSKI. / w którym / ŚWIĘTA ROCZNE I BIEGI NIEBIESKIE. / Czas siania, szczepienia, krwie puszczánia, lekarstw záżywania, wschód i zachod / słońcá, przybycie i ubycie dniá, etc. zwyczáynym porządkiem / OPISANE. / NA ROK PANSKI 1775. / ktory iest według ráchunku rzymskiego przybyszowy á po przestępnym trzeci. został wydany w drukarni Akademii Krakowskiej (Uniwersytetu Jagiellońskiego) w roku 1774. Data wydania (przed rokiem 1800) każe usytuować dzieło w kategorii starodruków. W bibliotecznym księgozbiorze nosi numer 4000.
Autorem jest Sebastian Jan Kanty Czochron (1750 (1749?)-1819), syn Marcina i Katarzyny Kuczkowskiej, ksiądz, prawnik, profesor Akademii Krakowskiej, profesor prawa kościelnego i sekretarz Szkoły Głównej Koronnej w Krakowie, od 1776 roku wykładowca matematyki w Kolegium Nowodworskiego, od 1790 roku profesor prawa kanonicznego w Szkole Głównej, proboszcz luborzycki, autor podręczników oraz prac z historii prawa i ekonomii politycznej. Pośród szeregu dokonań Sebastiana Czochrona jest także kilka kalendarzy polsko-ruskich, zawierających dane z zakresu astronomii i medycyny.
Koleje życia autora są świadectwem rosnącej roli stanu mieszczańskiego w ówczesnej Polsce; rodzina autora pochodziła ze Śląska, osiedlona w Poznaniu, odgrywała niepoślednią rolę w tamtejszej i okolicznej administracji miejskiej (ojciec autora był burmistrzem Śródki). Z czasem Czochronowie otrzymali nobilitację.
Nie wiadomo, w jaki sposób Kalendarz… wszedł w zasoby biblioteki Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej. Został wpisany do inwentarza na początku lat sześćdziesiątych XX wieku, gdy biblioteka została powołana do życia i założono inwentarz biblioteczny. Kalendarz… nie ma pieczątek własnościowych mogących sugerować jego losy przed włączeniem do księgozbioru bibliotecznego. Można przypuszczać, iż biblioteka zawdzięcza posiadanie dzieła zapobiegliwości współzałożyciela Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu – Kazimierza Osińskiego – który na początku XX w. organizując w jego strukturze Muzeum i bibliotekę czynił starania o pozyskanie – również przez dary od osób prywatnych – jak najciekawszych i jak najwartościowszych obiektów dla nowo powstającej instytucji. Dzieło Czochrona jest jednym z wielu wydawanych w epoce Oświecenia kalendarzy ukierunkowanych na realizację wzajemnych kontaktów ludności polskiej i rusińskiej zamieszkującej południowowschodnie tereny dawnej Rzeczypospolitej. Interesującym aspektem jest, że „część ruska” Kalendarza… jest zapisana nie cyrylicą, ale alfabetem łacińskim.
Struktura kalendarza jest następująca: liczy 11 kart o wymiarach 16,3×20 cm.
Pod nazwą każdego miesiąca są umieszczone wiadomości rolnicze dla gospodarzy i wiadomości astrologiczne zakończone wyjaśnieniami o położeniu planet w danym czasie, prognozy pogody, daty świąt obchodzonych przez grekokatolików i rzymskich katolików. W kalendarzu są zawarte też wiadomości i porady medyczne. W zakończeniu autor w wierszowanej formie prosi Boga o pomyślność dla Polski i Litwy, a także podaje czas wschodu i zachodu słońca w poszczególnych dniach roku.
Karol Estreicher w swej Bibliografii wspomina tylko o jednym egzemplarzu Kalendarza… (w Bibliotece Jagiellońskiej), wynika z tego, że nie był mu znany ten, który później znalazł się w zasobach przemyskiego księgozbioru. Unikalność starodruku zdecydowała, że skierowano go do Działu Konserwacji Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej w ramach przygotowań do czasowej ekspozycji w muzealnej czytelni bibliotecznej.
Stan zachowania starodruku był bardzo zły i wymagał zaawansowanej interwencji konserwatorskiej. Powierzchnia papieru była silnie zabrudzona, z licznymi zaciekami po zalaniu i plamami różnego pochodzenia. Ponadto były widoczne ubytki i deformacje papieru oraz naderwania kart. Na zły stan zachowania miały wpływ dawne, nieodpowiednie użytkowanie, złe warunki przechowywania oraz naturalne starzenie się materiałów.
Prace konserwatorskie przeprowadzono w Dziale Konserwacji MNZP na przełomie 2019 i 2020 roku. Wykonała je mgr Alicja Jurkiewicz – konserwator papieru i skóry zabytkowej. Ze względu na wysoką rangę kulturową starodruku i zachowaną miękką oprawę wydawniczą (tzw. ordynaryjną) wykonaną z papieru marmurkowego prace konserwatorskie miały na celu zachowanie w jak największym stopniu formy historycznej starodruku, a ponadto zahamowanie procesów niszczących oraz przywrócenie walorów estetycznych i ekspozycyjnych. Położono nacisk na rozpoznawalność interwencji konserwatorskich i zastosowanie materiałów umożliwiających odwracalność zastosowanych zabiegów.
Najważniejsze prace polegały na oczyszczeniu, usunięciu szkodliwych substancji ze struktury papieru i uzupełnieniu ubytków. Zdecydowano, aby nie rekonstruować brakujących fragmentów wzoru na marmurkowych okładkach, lecz je zabezpieczyć wypełniając ubytki masą papierową i bibułą japońską. W ten sposób wrażliwe miejsca uchroniono przed postępującymi zniszczeniami. Finalnie scalono okładkę.
Starodruk przed zszyciem kart został zdigitalizowany. Dzięki współpracy biblioteki Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej z Podkarpacką Biblioteką Cyfrową Kalendarz… jest prezentowany w rzeczonej bibliotece cyfrowej pod adresem internetowym: https://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/publication/19343/edition/17807.
Alicja Jurkiewicz
Wybrana literatura:
- Estreicher K., Bibliografia polska: www.estreicher.uj.edu.pl/staropolska/baza/wpis/?sort=id&order=1&id=114662&offset=32999&index=7
- Gorczyńska M., Popularyzacja wiedzy w polskich kalendarzach okresu Oświecenia (1737-1821), Lublin 1999.
- Skorzepanka M., Czochron Sebastian Jan (1749-1819) [w:] Polski słownik biograficzny, Kraków 1938, t. 4, s. 368-369.
- Widacki J., Ksiądz profesor Sebastian Jan Kanty Czochron (przedmowa) [w:] Czochron J., Dysertacja o prawie kryminalnym… O wymiarze sprawiedliwości kryminalnej, Kraków 2009 (reprint), s. 3-22.
- Kalendarz [w:] Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska, t.2 , Warszawa 1901, s.306-316.
- Kalendarze staropolskie, pod red. I. Dackiej-Górzyńskiej, J. Partyki, Warszawa 2013.
