Rok 2020 zapowiadał się w Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej czas jako wyjątkowy – od kwietnia do września tego roku mieliśmy świętować 110. rocznicę naszego powstania. Przygotowywaliśmy szereg spektakularnych imprez, wśród których najważniejsze były dwa przedsięwzięcia: 1. wystawa jubileuszowa „Dziedzictwo Kunstkamery. Jak Kazimierz M. Osiński tworzył muzeum. Wystawa w 110. rocznicę otwarcia pierwszej ekspozycji w Muzeum TPN w Przemyślu” oraz 2. ogólnopolska konferencja naukowa „Dziedzictwo Kunstkamery? Jak powstawały nasze muzea”. Wydarzenia te miały się odbyć w pod koniec kwietnia i w pierwszych dniach maja.

Obecnie – z wielkim żalem – z powodu epidemii, musieliśmy zwolnić tempo przygotowań do tych imprez i przenieść je na jesień i zimę tego roku. Już teraz – w imieniu Dyrektorów i pracowników – zapraszam do uczestnictwa w przyszłych uroczystościach i, aby przybliżyć nasze plany i towarzyszące im idee, proszę o przeczytanie tego tekstu traktującego o planowanej wystawie.

Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej, powstało w 1909 roku jako Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk (TPN). W tytule jubileuszowej wystawy określenie „Kunstkamera” (gabinet osobliwości; panopticum) nawiązuje do charakteru prywatnej kolekcji braci Kazimierza i Tadeusza Osińskich stanowiącej trzon najdawniejszych zbiorów Muzeum TPN-u, które po odrodzeniu się państwa polskiego, w sierpniu 1921 roku, na zjeździe muzealników w Poznaniu zmieniło nazwę na Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej. Prywatna kolekcja Osińskich, zawierała bardzo różnorodne eksponaty, jak typowa dawna „Kunstkamera”, w której oprócz bardzo cennych, były przedmioty o wartości czysto sentymentalnej czy też np. okazy przyrodnicze. I tak, obok wspaniałych portretów sarmackich, czy „szpilki złotej z portretem Kościuszki” oraz unikatowej gemmy bizantyńskiej w pierwotnych zbiorach przemyskiego muzeum znalazły się np. „kluczyk od zegarka Jenerała H. Dąbrowskiego”, „liście i kwiaty z pogrzebu A. Mickiewicza w Krakowie (1891)”, „grot strzały tatarskiej spod Zbaraża” i kieł mamuta. Należy dodać, że u zarania istnienia Muzeum TPN-u liczni mieszkańcy miasta, a także przedstawiciele innych miast ówczesnej Galicji – Lwowa, Żółkwi, Stanisławowa, Stryja czy Drohobycza – nieodpłatnie przekazali do muzealnych zbiorów swoje prywatne pamiątki i dzieła sztuki, dzięki czemu kolekcja znacznie się wzbogaciła. Jubileuszowa wystawa ma zaprezentować tamte pierwsze, przechowane pieczołowicie do dzisiaj w muzealnych magazynach eksponaty i oddać charakter pierwszej ekspozycji.

Muzeum powstało w czasach zaborów z inicjatywy przemyskiej inteligencji skupionej w TPN-ie, którego członkowie, a szczególnie pierwszy kustosz Muzeum, Kazimierz Osiński (1883-1956) widzieli w gromadzeniu pamiątek narodowych, dokumentów i innych przedmiotów ważny cel – podtrzymywanie tożsamości narodowej w zniewolonym kraju. Kazimierz M. Osiński był dla Muzeum postacią wyjątkową: inżynier architekt, absolwent Politechniki Lwowskiej miał szerokie zainteresowania humanistyczne i duże zdolności organizacyjne. Jedną z pierwszych patriotycznych akcji, którą przedsięwziął jako członek TPN-u i kustosz było odsłonięcie w 500. rocznicę Grunwaldu okazałego pomnika – „Tablicy Grunwaldzkiej” i zorganizowanie uroczystości skupiającej nie tylko wielotysięczną rzeszę mieszkańców Przemyśla, ale i delegacje Polaków – patriotów z Galicji i pozostałych zaborów. Osiński przez całe życie z pasją i poświęceniem gromadził, powiększał oraz – gdy była potrzeba – chronił muzealne zbiory. Od początku istnienia Muzeum walczył z trudnościami finansowymi i brakiem stałej siedziby, ale jego wielorakie starania sprawiały, że pomimo trudności instytucja trwała i rozwijała się. W czasie obu wojen Osiński służył Ojczyźnie jako żołnierz, a po wojnie ostatniej – odsunięty od pracy i oskarżony o działania przeciwko nowemu porządkowi – kilka lat spędził w więzieniu jako ofiara represji stalinowskich. Pobyt w więzieniu znacznie nadwyrężył jego zdrowie – Osiński zmarł w 1956 roku wkrótce po wyjściu na wolność.

Kolejne pokolenia muzealników kontynuowały działania Kazimierza Osińskiego. Szczególnie dynamicznie Muzeum rozwijało się od roku 2000, gdy w czasie pełnienia funkcji dyrektora przez Mariusza Olbromskiego otwarto oddziały: w 2001 roku – Muzeum Dzwonów i Fajek, w 2005 roku – Muzeum Historii Miasta Przemyśla, a w latach 2005-2009 wybudowano i zagospodarowano nowy okazały Gmach Główny ze środków pozyskanych z funduszy unijnych przy wsparciu samorządu Województwa Podkarpackiego.

Obecnie Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej, od 18 grudnia 2018 roku współfinansowane przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jest wiodącą placówką kulturalno-naukową w regionie, a jego mury rocznie odwiedza kilkadziesiąt tysięcy osób. Muzeum organizuje corocznie blisko sto imprez: wystaw, konferencji, wykładów, promocji książek i innych.

Konferencja naukowa, którą również zmuszeni byliśmy przenieść z pierwszych dni maja na grudzień, ma dotyczyć początków polskich muzeów. Udział w niej zgłosili koledzy z blisko trzydziestu muzeów różnych typów z terenu całej Polski, z muzeów z wiekowymi tradycjami, ale też i tych krótko działających czy wręcz obecnie tworzących się… Tematy referatów dotyczą początków każdej placówki; sylwetek osób, które tworzyły muzea i muzealne kolekcje, pierwszych wydarzeń muzealnych itp. Konferencja ma swój komitet naukowy, a udział w nim potwierdzili wybitni muzealnicy i naukowcy.

Mamy również nadzieję, że po obu ważnych dla nas wydarzeniach pozostanie trwały ślad w postaci interesujących wydawnictw, które po latach będą świadectwem zarówno naszego święta, jak i naszej codziennej pracy.

Poniżej przykład krótkiej katalogowej noty do jednego z eksponatów planowanej wystawy.

Marta Trojanowska
kustosz dyplomowany MNZP

Jan Raszka (2 V 1871 – 23 XI 1945), Szkic do Tablicy Grunwaldzkiej, Przemyśl-Kraków 1910; gips, drewno, metal (uchwyty); odlew, rytowanie (relief wypukły częściowo barwiony); wym.: 53,7 cm x 47 cm; ZNr-5499; TPN-928; dar Jana Raszki z 1910 roku; od tego roku na ekspozycji muzealnej

Projekt gipsowy tak zwanej Tablicy Grunwaldzkiej, przedstawiającej scenę nadania przywilejów Przemyślowi, oraz fundację katedry przez królową Jadwigę i króla Władysława Jagiełłę, a ufundowanej przez społeczeństwo Przemyśla w 500. rocznicę Grunwaldu. Prostokątne bozzetto na podkładzie drewnianym przedstawia ahistoryczną scenę – wjazd Jadwigi i Jagiełły do Przemyśla od strony Zasania. Królów witają przedstawiciele miasta. W tle, za gotyckimi arkadami rozległy widok na średniowieczny Przemyśl. Wokół sceny – gotycyzujące obramienie. U dołu, po lewej naklejona karteczka z numerem inwentarzowym TPN.

Ważniejsza bibliografia: K. M. Osiński, Sprawozdanie Dyrekcyi Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu za rok 1909-1911”, Przemyśl 1912, t. 1, s. 93; M. Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Przemyślu i okolicy, Przemyśl 1917, s. 60; M. Trojanowska, Przemyskie Tablice Grunwaldzkie, „Kurier Wschodni”, 1998, nr 1(29), s. 11-12; eadem, Projekt Tablicy Grunwaldzkiej, w: 100 na 100, Katalog wystawy Jubileuszowej 1909-2009. Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej, Przemyśl 2010, s. 154; eadem, Niesforny pomnik. O przemyskiej Tablicy Grunwaldzkiej z 1910 roku, w: „Florilegium historicum amicorum munera”. Profesorowi Krzysztofowi Maciejowi Kowalskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin przyjaciele, koledzy, uczniowie, T. Maćkowski (red.), Gdańsk 2016, s. 210. Ważniejsza literatura: A. Lewicki, Obrazki z najdawniejszych dziejów Przemyśla, Przemyśl 1880; L. Hauser, Monografia miasta Przemyśla, Przemyśl 1880, reprint 1991; K. M. Osiński, Tablica Jadwigi i Jagiełły w Przemyślu, w: „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu za rok 1909-1911”, Przemyśl 1912, t. 1; A. Więcek, Jan Raszka. Medale i plakiety, Wrocław 1972; idem, Jan Raszka, [hasło w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXX/4, zesz. 127, s. 615-617; J. Raszka, Pamiętnik artysty rzeźbiarza, Cieszyn 2009. [MT]