István Lagzi i jego związki z Przemyślem i Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej.
Dnia 5 sierpnia 2022 roku zmarł w Segedynie doc. dr hab. István Lagzi historyk, były dyrektor Węgierskiego Instytutu Kultury w Warszawie w latach 1984-1988. Ta skłaniająca do refleksji i zadumy okoliczność jest zarazem okazją do przedstawienia sylwetki zmarłego oraz przypomnienia o jego związkach z Przemyślem i Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej.
István Lagzi urodził się 17 lipca 1942 roku w Békés. W 1967 roku ukończył historię i geografię na Uniwersytecie Lajosa Kossutha w Debreczynie, a następnie studiował nauki polityczne na Uniwersytecie Loránda Eötvösa w Budapeszcie. W 1972 roku uzyskał doktorat na Uniwersytecie w Debreczynie. W międzyczasie był zatrudniony jako samodzielny pracownik naukowy i wykładowca na Wydziale Historii Nowożytnej i Najnowszej Uniwersytetu w Segedynie.
Główne obszary badawcze jego aktywności naukowej to stosunki węgiersko-polskie, Europa Wschodnia XIX i XX wieku, militarne i dyplomatyczne aspekty II wojny światowej, dzieje polskich, francuskich, włoskich, angielskich i serbskich uchodźców na Węgrzech w latach 1939-1945.
W latach 70-tych i 80-tych István Lagzi przez 9 lat mieszkał z rodziną w Warszawie, gdzie pracował jako sekretarz Węgierskiego Instytutu Kultury, później jako zastępca dyrektora Instytutu, następnie jako jego dyrektor i radca ambasady węgierskiej. Właśnie na ten okres przypadają jego ożywione kontakty z Przemyślem i przemyskim muzeum.
Jego pierwsze zetknięcie z naszym regionem miało miejsce w połowie lat 70-tych XX w. W 1974 roku uczestniczył w zorganizowanych przez Węgierski Instytut Kultury „Dniach Kultury Węgierskiej” w Przemyślu. Spędził tu pięć dni, wtedy zaprzyjaźnił się też m. in. z dyrektorem muzeum Antonim Kunyszem, który zachęcał go do poznawania historii Przemyśla i okolic, i który podkreślał, że Przemyśl zawsze był bliski Węgrom, a miasto kryje niezliczone węgierskie zabytki czekające na odkrycie. Elementem tej wizyty było też pierwsze zetknięcie się Lagziego z Twierdzą Przemyśl, która dotąd była mu zupełnie nieznana. Od tego momentu niejednokrotnie wracał nad San, także z żoną i synem, zarówno w celach służbowych, naukowych, jak i prywatnych.
W grudniu 1984 r. w opublikowanym w „Życiu Przemyskim” wywiadzie I. Lagzi wyraził swe uznanie dla działalności MNZP w zakresie współpracy kulturalnej z instytucjami węgierskimi (Muzeum Istvána Dobó w Egerze, Węgierski Instytut Kultury w Warszawie) i zapowiedział działania zmierzające do poszerzenia i pogłębienia tej współpracy. Wyrazem tego była zapowiedziana w wywiadzie sesja popularno-naukowa, która odbyła się 23 marca 1985 roku w MNZP w ramach kolejnych „Dni Kultury Węgierskiej”, które zorganizowano w województwie przemyskim w tym czasie.
Podczas sympozjum wygłoszono 4 referaty, w tym „Twierdza Przemyska w latach 1914-15 w prasie węgierskiej” Istvána Lagziego (ponadto odczyty wygłosili dr Mieczysław Wieliczko z UMCS, Jan Rożański oraz Janina Burzyńska i Antoni Kunysz z ramienia MNZP).
„Dni Kultury Węgierskiej” w 1985 roku był też okazją do zaprezentowania świeżo wydanej książki pt. „Węgrzy w Twierdzy Przemyskiej w latach 1914-1915”, wydanej wspólnie przez Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej oraz Węgierski Instytut Kultury. István Lagzi nie tylko był redaktorem tej książki, ale też zawierała ona kilka artykułów jego pióra: „Nieśmiertelny poeta Twierdzy Przemyskiej. Pamięci Gézy Gyóniego (1914-1917)”, „Wieczór literacki zorganizowany w Przemyślu i Jarosławiu z okazji 100 rocznicy urodzin Gézy Gyóniego” i „Dane dotyczące historii węgierskich pamiątek i źródeł Twierdzy Przemyskiej z okresu I wojny światowej” oraz tłumaczenie pochodzących z „Archiwum ppłk. Eleka Molnára” fragmentów dziennika anonimowego oficera 23 Dywizji Piechoty Honwedu.
Z innych publikacji zwartych Istvána Lagziego lub które powstały z jego współudziałem Biblioteka MNZP posiada następujące tytuły:
1. Lengyel menekültek Zala megyében a második világháború idején [Polscy uchodźcy w komitacie Zala w czasie drugiej wojny światowej], Zala 1975.
2. Tanulmányok a magyarországi lengyel emigráció történetéből: 1939-1945 [Studia z dziejów polskiej emigracji na Węgrzech: 1939-1945] (red.), Budapest-Szeged 1979. Książka zawiera dwa artykuły jego autorstwa: „A II. világháború allati magyarorszagi lengyel menekültek történetének főbb kérdései” [„Główne wątki historii polskich uchodźców na Węgrzech w czasie II wojny światowej”] oraz „Adatok a lengyel menekültek dél-magyarországi (dél-alföldi) történetéhez” [„Dane dotyczące historii polskich uchodźców w południowych Węgrzech (południowa część Wielkiej Niziny Węgierskiej)”].
3. Uchodźcy polscy na Węgrzech w latach drugiej wojny światowej, Warszawa 1980.
4. Küzdelem az új Lengyelországért [„Walka o nową Polskę”] (red.), Budapeszt 1982. Praca, która powstała z okazji 40 rocznicy powstania Polskiej Partii Robotniczej i była ukłonem w stronę realiów ówczesnej epoki, zawiera dwa artykuły Lagziego: „A szeptemberi hadjárattol a Júliusi Kiáltványig. Lengyelország második világháború alatti történetének néhány kérdésre” [„Od kampanii wrześniowej do Manifestu Lipcowego. Wybrane zagadnienia historii Polski okresu II wojny światowej”] oraz „Néhány szó a kötet megszületéséről” [„Kilka słów o genezie powstania książki”].
Literatura:
Dni kultury węgierskiej w Przemyskiem, „Życie Przemyskie” 1985, nr 14, s. 9.
I. Lagzi, Magyar emlékek a przemysli várban [Węgierskie pamiątki w Twierdzy Przemyśl], „Napjaink” 1979, R. 18, nr 1, s. 25.
Polak-Węgier…, „Życie Przemyskie” 1984, nr 50, s. 9.
Fotografie pochodzą z: Kronika Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej w Przemyślu 05.12.1984 r. – 05.02.1986 r.
Tomasz Pomykacz
