Zgodnie z utrwalonym zwyczajem dwa pierwsze dni listopada są refleksyjne, poważne i pełne zadumy. To święta tych, którzy odeszli w nieznany, daleki świat. To nasi bliscy zmarli, krewni, przyjaciele, znajomi, sąsiedzi, ale też ludzie, którzy oddali życie za ojczyznę, spoczęli w zbiorowych mogiłach, zapomniani. Zdaje się, że jeszcze wczoraj byli wśród nas, a dziś została po nich pustka, wspomnienia i mogiły na cmentarzu. W tym roku listopadowe święta będą mieć zapewne nieco odmienną formę ze względu na szerzącą się pandemię koronawirusa, ale ich treść pozostanie niezmienna.

W liturgii Kościoła katolickiego 1 listopada jest dniem wszystkich świętych, czyli wszystkich tych, którzy zasłużyli na zbawienie, choć nie zostali oficjalnie wyniesieni na ołtarze. „Uroczystość Wszystkich Świętych wywodzi się z czci oddawanej męczennikom za wiarę w poszczególnych miejscowościach. Kościół rozszerzył to święto na wszystkich świętych, czyli dusze tryumfujące w niebie”². Od 835 roku święto to jest obchodzone na początku listopada. W tradycji Kościoła jest to święto radosne, wszystkich tych, którzy po śmierci trafili do nieba, a w praktyce wspomnienie bliskich zmarłych.

Święto Wszystkich Świętych kojarzy się ze zwyczajem odwiedzania cmentarzy, modlitwą za zamarłych, składaniem wiązanek kwiatów i zapalaniem zniczy. Symbolika tych czynności jest bardzo odległa i wywodzi się z czasów przedchrześcijańskich. Dzisiejsze kwiaty zastąpiły dawne ofiary składane duchom przodków, a zapalanie zniczy – pogański zwyczaj palenia ognisk na grobach, w celu ogrzania zmarłych. Według doktryny Kościoła znicze symbolizują światłość wiekuistą dla umarłych, a modlitwa jest dla nich pomocą. Jak czytamy w drugiej Księdze Machabejskiej „Świętą i zbawienną jest rzeczą modlić się za umarłych, aby od grzechów swoich byli uwolnieni” (2 Mch 12,45).

2 listopada – w polskiej tradycji jest nazywany Dniem Zadusznym lub „zaduszkami”. Narodziny Dnia Zadusznego przypadają na 998 r., kiedy to w klasztorach podległych opactwu Cluny we Francji zaczęto obchodzić wspomnienie zmarłych, których dusze oczekują w czyśćcu zbawienia. Praktyki chrześcijańskie tego dnia nałożyły się na istniejący od najdawniejszych czasów kult zmarłych przodków. Dawne przywoływanie zmarłych w obrzędzie dziadów i zapraszanie ich do odwiedzin domów zastąpiły wypominki czyli odczytywanie w kościele listy zmarłych.

W kulturze ludowe przetrwało wiele tradycji pogańskich, gdzie powszechnie wierzono, że zmarli w tym dniu odwiedzają domy. Literatura etnograficzna pokazuje obrzędy i zwyczaje związane z kultem zmarłych. Zygmunt Gloger podkreśla, że lud wiejski wspominał swoich zmarłych: „późną jesienią, gdy roboty rolne pokończył i wraz z naturą zamiera na długi zi-mowy spoczynek, sprawia swym zmarłym Dziady, darzy ich kołaczem i kaszą, odprawia modły”³, a Tadeusz Maciej Ciołek, Jacek Olędzki, Anna Zadrożyńska piszą: „Możliwość łączności ze światem zmarłych, z duchami przodków, które w pewnych szczególnych porach roku wracały na chwilę do swych dawnych siedzib, nazywano «dziadami». Uroczystości te, szczególnie silnie zakorzenione na wschodnich terenach Europy, wywarły znaczny wpływ na sposób obchodzenia Zaduszek”⁴. Dziady nie były świętem wypełnionym żalem po zmarłych. Służyły przede wszystkim nawiązaniu kontaktu z duchami przodków. Potwierdzały wiarę, że człowiek nie ginie wraz ze śmiercią ciała. Przodkowie nadal żyją w duchowej postaci.

W ramach święta przodków należało w odpowiedni sposób przyjąć i ugościć przybyszów. Funkcjonował zwyczaj „karmienia zmarłych”, czyli pozostawiania na stole jedzenia, aby zmarli, gdy odwiedzą dom, nie odeszli głodni. Ludzi zmarłych często traktowano jak żywych i dlatego w dni poświęcone ich pamięci składano na ich grobach pożywienie i napoje, zostawiano dla nich na noc uchylone drzwi, okna i furtki, by mogły odwiedzić swe domostwa. Na rozstajnych drogach, również na mogiłach rozpalano wielkie ogniska, by dusze mogły się ogrzać przed długą, powrotną drogą w zaświaty i odnaleźć tę właściwą. Obecnie na mogiłach płoną znicze, które są symbolem pamięci o zmarłych⁵.

Podczas uroczystości Wszystkich Świętych, jeszcze na początku XX wieku szczególną czcią otaczano żebraków i tak zwanych proszalnych dziadów siedzących zazwyczaj przed wejściem do kościołów i obecnych na cmentarzach. Starzy, biedni ludzie, często kalecy, którzy nie wiadomo skąd przychodzili i dokąd zmierzali mieli w tym czasie modlić się za dusze powierzonych im zmarłych. Za ten trud płacono im chlebkami specjalnie na tę okazję wypiekanymi – chlebkami zmarłych. Przed 1 listopada gospodynie wypiekały specjalne małe chlebki, które były wręczane żebrakom z prośbą o modlitwę za zmarłych. Tradycja ta dawno zanikła.

Zarówno dawne, jak i obecne obchody dnia Wszystkich Świętych i Dnia Zadusznego są znakiem nieprzemijającej pamięci i wiary, że nie wszystko umiera. Już niedługo, w listopadowe dni cmentarze staną się miejscami, gdzie nad grobami bliskich można przystanąć i powspominać wspólnie spędzone chwile, gdzie można zadumać się nad własną śmiertelnością i przemijaniem. Wiatr jak, co roku będzie porywał ostatnie liście, na grobach będą palić się znicze – żyjące ognie umarłych, a barwne chryzantemy będą rozjaśniać szary jesienny czas. Znów staniemy przy grobach i znów zadumamy się. Może w tym roku nie będzie to 1 lub 2 listopada, ale jakiś inny dzień, kiedy odwiedzimy cmentarze. Kalendarzowa data nie ma znaczenia, ważne jest wspomnienie tych, co odeszli, ale trwają w naszej pamięci.

dr Małgorzata Dziura

Bibliografia:

1. K. Iłłakowiczówna, Umarli… znajomi… kochani…, [w:] Poezje, 1940-1954, Warszawa 1954.
2. M. Dziura, Cztery pory roku. O pracy i świętowaniu na ziemi przemyskiej, Przemyśl 2019, s. 152.
3. Z. Gloger, Rok polski w życiu, tradycji i pieśni, Warszawa 1982, s. 214.
4. T.M. Ciołek, J. Olędzki, A. Zadrożyńska, Wyrzeczysko. O świętowaniu w Polsce, Warszawa 1976, s. 183.
5. M. Dziura, Cztery pory roku…, s. 154.