Jedną z dziedzin plastycznych jaką zajmował się Marian Stroński była grafika. Stanowiła obok malarstwa ważny element jego twórczości. Zainteresował się nią prawdopodobnie już na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, gdzie studiował w latach 1908-1913 u Teodora Axentowicza (1859-1938). Warto zaznaczyć, że grafika jako samodzielny i pełnoprawny przedmiot artystyczny była wprowadzana na uczelniach dopiero na początku XX w., a na krakowskiej ASP jej pracownię założył Józef Pankiewicz (1866-1940) w 1909 r.[1]. To tam zapewne powstały pierwsze dzieła graficzne Strońskiego. Grafiki artysty zostały zaprezentowane na jego wystawie w 1923 r. zorganizowanej w Przemyślu.

Marian Stroński stosował głównie techniki graficzne druku wklęsłego jak akwaforta, akwatinta, sucha igła i miękki werniks, a do wykonywania matryc używał płyt cynkowych i miedzianych. Podobnie jak w przypadku malarstwa, tak i w grafice swój warsztat doprowadził do perfekcji. Często powtarzał motywy, a tych samych matryc używał przez kilka lat. Zużyte służyły mu za palety malarskie. Niestety nie oznaczał i nie numerował odbitek, nie wiadomo więc ile ich powstało, co stwarza trudności przy datowaniu prac. Na grafikach Stroński przedstawiał motywy z podróży, ale przede wszystkim są to wizerunki zabytków Przemyśla i okolicy.

Niepozornym dziełem Mariana Strońskiego znajdującym się na ekspozycji poświęconej jego twórczości w Muzeum Historii Miasta Przemyśla jest niewielkich rozmiarów (32×23.5 cm) grafika ukazująca figurę przydrożną św. Jana Nepomucena w Ruszelczycach. Praca wykonana została w 1936 r. w technice suchej igły i miękkiego werniksu. Przedstawia figurę świętego ustawioną na okrągłym cokole otoczoną drzewami. W tle widoczne są niewyraźnie majaczące pagórki okolicznych wzniesień. Figurę z Ruszelczyc oglądać można do dziś. Niedawno została odnowiona. Ustawiona jest przy głównej drodze, na wschodnim krańcu osady.

Ruszelczyce od swojego powstania należały do gminy Krzywcza, będącej aż do I rozbioru Polski w 1772 r. częścią ziemi sanockiej województwa ruskiego. Jest to jedna z najstarszych wiosek na tym terenie. Odnalezione tu podczas prac archeologicznych prowadzonych w 1975 r. ślady wskazują na osadnictwo już w czasach prehistorycznych, sięgających epoki neolitu[2]. Średniowieczne dokumenty nadania wspominają o Ruszelczycach i pobliskich wsiach, jako leżących: „w granicach od dawna wyznaczonych”[3]. Świadczy to o długiej metryce ich istnienia. Przez wieki wielokrotnie zmieniali się właściciele tak Ruszelczyc, jak i innych osad wchodzących w skład gminy, charakteryzującej się dość burzliwą historią. Zdarzały się tu zatargi pomiędzy sąsiadującymi ze sobą właścicielami ziemskimi, liczne rozboje i najazdy zbrojne. Niszczyły one gospodarstwa i niepokoiły mieszkańców, a świadectwem tych wydarzeń są zachowane dokumenty sądowe.

Pierwsze informacje źródłowe o Ruszelczycach pochodzą z XIV w. Wiadomo, że po 1340 r. były własnością królewską, a w 1389 r. Władysław Jagiełło (ok. 1352 lub 1362-1434, od 1386 r. król Polski) nadał je za zasługi Piotrowi Kmicie z Wiśnicza (1348-1409), staroście sanockiemu, łęczyckiemu i sieradzkiemu, a od 1409 r. wojewodzie krakowskiemu. Jeszcze pod koniec XIV w. wieś została podzielona na część Górną i Dolną, będące odrębnymi własnościami. W 1441 r. Mikołaj Kmita z Wiśnicza (zm. ok. 1447), kasztelan przemyski, ostatecznie odsprzedał Ruszelczyce wraz ze wsiami Iskań i Ruskie Dubiecko oraz sołectwa w tych wsiach Janowi Dolińskiemu z prawem wykupu do 5 lat[4]. Mimo to Ruszelczyce jeszcze w ciągu XV i XVI w. powracały kilkakrotnie w ręce rodziny Kmitów (Stanisław Kmita, wojewoda ruski i starosta przemyski na początku XVI w., a od 1519 r. Piotr Kmita, marszałek nadworny koronny).

Osada początkowo należała do parafii rzymskokatolickiej w Krzywczy. Kościół ufundowali około 1398 r. bracia Szymon i Jan Dziersławowie[5]. W 1507 r. marszałek wielki koronny i wojewoda ruski Piotr Kmita Sobieński (1477-1553) ustanowił parafię w Babicach (przenosząc jej siedzibę ze Stupnicy) przy istniejącym już tam kościele filialnym. W dokumencie fundacyjnym określił jej granice i uposażenie. Należały do niej oprócz Ruszelczyc, także Babice, Przedmieścia Babickie, Bachów, Brzuska, Sufczyna, Iskań, Piątkowa i Skopów[6]. Z zachowanych dokumentów wynika, że w pierwszej połowie XVI w. istniała w Ruszelczycach parafia prawosławna, a w XVII w. mowa była o cerkwi greckokatolickiej p.w. Zmartwychwstania Pana Jezusa (w drugiej połowie XX w. cerkiew zaczęła popadać w ruinę, a po 1962 r. została całkowicie rozebrana, do dziś pozostał jedynie cmentarz)[7].

W kolejnych stuleciach często zmieniała się przynależność własnościowa wsi. W XVII w. Ruszelczyce należały między innymi do rodziny Drohojowskich i Konieckich, w XVIII w. Górskich, a w XIX w. pozostały niemal przez cały wiek w posiadaniu rodziny Dembińskich[8]. Później przeszły w ręce hrabiego Stanisława Aleksandra Konarskiego. Od 1912 r. ziemiami tymi zarządzała rodzina Romanowskich, która utrzymała majątek także w czasie II wojny światowej. Ostatnią właścicielką Ruszelczyc od 1932 r. była Janina Romanowska (1880-1971), która po utracie majątku w 1946 r. zamieszkała w Przemyślu przy ul. Barskiej 10[9].

W 1934 r. w wyniku reformy administracyjnej powołano gminę zbiorową z siedzibą w Krzywczy, która obejmowała miedzy innymi Ruszelczyce[10]. Dopiero po zajęciu tych terenów przez Armie Czerwoną, na skutek reformy rolnej przeprowadzonej pod koniec 1944 r. na podstawie dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego zlikwidowano własność ziemską w Ruszelczycach, grunty orne rozdzielono pomiędzy okolicznych chłopów, a lasy upaństwowiono[11].

Ważnym zabytkiem na terenie wsi jest figura przydrożna św. Jana Nepomucena. Rzeźby przedstawiające tego świętego tradycyjnie ustawiano przy mostach, placach miejskich, czy tak jak w przypadku Ruszelczyc przy traktach komunikacyjnych i na rozstajach dróg. Miejsca te nie były przypadkowe i wiązały się z historią jego życia i męczeńskiej śmierci. Jan Nepomucen urodził się około 1350 r. w Pomuku koło Pilzna w Czechach[12]. Był synem sędziego. Wysokie stanowisko i pozycja społeczna ojca zapewniła mu dobre wychowanie i staranne wykształcenie. Początkowo Jan nauki pobierał u cystersów, a studia kontynuował na uniwersytecie w Pradze. Tam uzyskał doktorat z teologii, a później z prawa kanonicznego. Wróżono mu doskonałą przyszłość, jednak on sam widział dla siebie jedną drogę – kapłaństwo. Początkowo przez dziesięć lat pracował jako notariusz w kancelarii sądowej arcybiskupa Pragi. W 1380 r. przyjął święcenia kapłańskie i został proboszczem parafii św. Galleusa (Gawła) w Pradze[13]. Ważnym wydarzeniem stała się dla niego nominacja na wikariusza generalnego archidiecezji praskiej, przez arcybiskupa Jana z Jenštejnu (1347/1350-1400, od 1379 arcybiskup praski) w 1389 r.[14]. To na ten okres datowany jest jego konflikt z królem Czech i Niemiec Wacławem IV Luksemburskim (1361-1419, od 1378 król Niemiec i Czech). Nie do końca jasna jest przyczyna wydania wyroku śmierci na świętego, a przez wieki wokół tego wydarzenia narosło wiele legend. Wiadomo, że Jan Nepomucen był uczestnikiem sporów między królem, a arcybiskupem praskim. Jedna z najbardziej znanych wersji wydarzeń mówi, o tym, że Jan Nepomucen jako spowiednik na dworze monarszym odmówił królowi wyjawienia tajemnicy spowiedzi królowej, co mogło być bezpośrednią przyczyną wyroku. Wacławowi IV bardzo przeszkadzała opozycyjna postawa kapłana, który otwarcie krytykował jego decyzje i sprzeciwiał się ingerencji państwa w sprawy kościelne. Jakakolwiek była przyczyna, ostatecznie w marcu 1393 r. odbył się sąd. Jana Nepomucena uwięziono i torturowano. Następnie przeciągnięto go ulicami miasta, a potem ze związanymi rękami i nogami zrzucono z mostu Karola do Wełtawy, gdzie utonął. Warto jeszcze wspomnieć, że w 1719 r. otworzono grób i odkryto nietknięty rozkładem język świętego[15].

Niedługo po śmierci Jana rozwinął się jego kult w całym kraju, a grób (szczątki świętego spoczęły w srebrnym relikwiarzu) w katedrze św. Wita na Hradczanach w Pradze stał się celem pielgrzymek[16]. Beatyfikacji Jana Nepomucena dokonał w 1721 r. Innocenty XIII (1655-1724, papież od 1721), a proces kanonizacji zakończył się w 1729 r. za pontyfikatu papieża Benedykta XIII (1650-1730, papież od 1724). Kult tego świętego początkowo szerzyła szlachta czeska i niemiecka, ale szybko rozprzestrzenił się w całej Europie, a dzięki jezuitom i franciszkanom dotarł nawet do Ameryki. „Świętym męczennikiem” nazwał go zaraz po śmierci arcybiskup Jan z Jenštejnu[17]. Jana Nepomucena uważano za człowieka sprawiedliwego. Charakteryzował się uczciwością i wiernością w sprawowaniu kapłańskiej posługi, kiedy mimo niebezpieczeństwa nie opuścił swojego urzędu. Jeden z jego pierwszych pomników został umieszczony w 1683 r. na moście Karola w Pradze, tam gdzie według tradycji został zrzucony do rzeki[18]. Został okrzyknięty patronem księży i spowiedników, żeglarz i flisaków. Jego pomocy wzywano w sytuacjach, które wymagały zachowania dyskrecji, ponieważ chronił tajemnicę i pomagał w ich dotrzymaniu. Stał się symbolem milczenia, odwagi i lojalności. Bronił przed zniesławieniem i strzegł honoru[19]. Figury z jego przedstawieniem ustawiane były przede wszystkim na mostach i przy drogach, ponieważ jak wierzono miał chronić gospodarstwa i domy przed powodziami.

Historię pojawienia się figury św. Jana Nepomucena w Ruszelczycach wyjaśnić może jedna z legend związanych z tymi terenami. Mówi ono o tym, że drewniana rzeźba świętego przypłynęła Sanem podczas jednej z wielkich powodzi. Jak wierzono jej zjawienie się uratowało wioskę, a miejscowa ludność uznała to wydarzenie za cud. Na pamiątkę wybudowano wówczas murowaną kapliczkę, w której umieszczono figurę. Dokładny czas jej powstania i dalsze losy nie są znane. Około 1852 r. w miejscu kapliczki stanęła kamienna rzeźba ustawiona na cokole. Prawdopodobnie została ufundowana przez jednego z kolejnych właścicieli osady, w której stoi do dziś. Inna historia, przekazuje informacje o żołnierzu radzieckim, który w 1944 r. strzelał do figury i odstrzelił świętemu biret. Wedle miejscowej tradycji człowiek ten zginął następnego dnia w pojedynku i został pochowany w jej pobliżu[20].

Rzeźba z Ruszelczyc wykonana została z kamienia, ustawiona na prostym cokole w formie niskiej, masywnej kolumny i w całości pobielona. Postać charakteryzuje się dynamicznym ujęciem. Św. Jan Nepomucen został przedstawiony jako dorosły mężczyzna z brodą w typowym dla jego ikonografii stroju kapłańskim. Ubrany jest w sutannę, sięgającą kolan rokietę obszytą u dołu i na rękawach koronką, z peleryną zarzuconą na ramionach i związaną pod szyją na ozdobną kokardę. Pierwotnie rzeźba świętego miała umieszczony na głowie biret, który został uchwycony na międzywojennej grafice Mariana Strońskiego. Warto zwrócić uwagę na nietypowy układ rąk. Prawą dłoń święty podnosi w geście błogosławieństwa, a w lewej uniesionej nad głowę trzyma krzyż. Ten atrybut nawiązuje do szczególnego nabożeństwa, jakie św. Jana Nepomucena odprawiał do Chrystusa Ukrzyżowanego. Modlił się przez wiele godzin dziennie, kontemplując przy tym Mękę Pańską[21].

W realistyczny sposób figurę z Ruszelczyc uchwycił na swojej grafice Marian Stroński. Przedstawienie to przypomina rysunek (np. węglem) o miękkich, walorowych przejściach. Uzyskanie takiego efektu umożliwiło artyście zastosowanie dwóch technik: suchej igły, która pozwala na precyzyjne oddanie linii i konturów oraz miękkiego werniksu, który nadaje zróżnicowanie tonalne i światłocieniowe. Miękkości rysunku przysłużył się również suchoryt, którego sposób wykonania powoduje delikatne rozmycie konturu. Przy porównywaniu figury św. Jana Nepomucena z Ruszelczyc i jego wizerunku na pracy Strońskiego należy pamiętać o tym, że grafika jest lustrzanym odbiciem rysunku wykonanego na matrycy.

Pośród różnorodnej tematyki swoich dzieł Marian Stroński interesował się też kulturą ludową. Oprócz przedstawień chłopców i dziewcząt w strojach regionalnych, na swoich pracach często ukazywał okoliczne cerkwie i kościoły, a także przydrożne kapliczki i figury. Doskonałym tego przykładem jest grafika z wizerunkiem figury św. Jana Nepomucena w Ruszelczycach.

Renata Grzebuła

Serdecznie zapraszamy do obejrzenia ekspozycji malarstwa „Marian Stroński (1892-1977) życie i twórczość” w Muzeum Historii Miasta Przemyśla Oddziale Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej, Rynek 9.

---

[1] K. Winiarska, Marian Stroński (1892-1977) życie i twórczość, Przemyśl 2018, s. 61.

[2] G. Kubal, Miejscowości gminy Krzywcza na przestrzeni wieków, Krosno-Targowiska 1999, s. 19; P.W. Haszczyn, Zarys dziejów Parafii w Krzywczy 1398-1998, Krzywcza 1998, s. 23.

[3]Cyt. za: G. Kubal, dz. cyt., s. 31.

[4]Ruszelczyce [w:] Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu. Sanok cz. III, red. T. Jurek, edycja elektroniczna, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=23818, dnia 07.10.2022, s. 85.

[5] P.W. Haszczyn, Właściciele Ruszelczyc,https://www.krzywcza.eu/ruszelczyce/wlasciciele-ruszelczyc.html, dnia 07.10.2022.

[6] G. Kubal, dz. cyt.,s. 40.

[7] P.W. Haszczyn, Zarys dziejów Parafii w Krzywczy 1398-1998, s. 24.

[8]Ruszelczyce [w:] Słownik historyczno-geograficzny …, s. 85-86; P.W. Haszczyn, Właściciele Ruszelczyc.

[9]P.W. Haszczyn, Właściciele Ruszelczyc.

[10] G. Kubal, dz. cyt.,s. 87.

[11] P.W. Haszczyn, Właściciele Ruszelczyc.

w czasie II wojny światowej gmina Krzywcza znalazła się w zasięgu wpływów Generalnego Gubernatorstwa. Jego władze nie likwidowały własności ziemskiej. Folwarki pozostawiano prawowitym właścicielom, ale wyznaczano dla nich nadzór okupanta. Tak było też w przypadku Ruszelczyc i ich ostatniej właścicielki Janiny Romanowskiej, która zarządzała majątkiem samodzielnie, ale kontrolowana była przez niemieckiego oficera.

[12] V. Schauber, H. M. Schindler, Święci na każdy dzień. Patroni naszych imion, tłum. B. Widła, Warszawa 2000, s. 228.

[13] Tamże.

[14] Tamże.

[15] Tamże,  s. 229-230.

[16] Tamże, s. 230.

[17] Jan Paweł II, List Jana Pawła II do Arcybiskupa Pragi z okazji 250 rocznicy kanonizacji Jana Nepomucena, 2 marca 1979.

[18] V. Schauber, H. M. Schindler, dz. cyt., s. 22; S. Baran, Jan Nepomucen, http://roztocze.it.home.pl/roztocze/texts/oso001.htm, dnia 11.12.2022.

Rzeźba z mostu Karola w Pradze stała się pierwowzorem wielu przedstawień św. Jana Nepomucena. Jest to 2,5 m, brązowa figura odlana w 1683 r. Wzorem było dla niej terakotowe bozzetto z 1681 r. (obecnie w zbiorach Národní Galerie) autorstwa wiedeńskiego rzeźbiarza Matthiasa Rauchmüllera (1645-1686). Natomiast drewniany model figury wyrzeźbił w 1682 r. Johann Brokoff (1652-1718) (obecnie w ołtarzu głównym w praskim kościele Jana Nepomucena na Skałce na Nowym Mieście).

[19] S. Baran, Jan Nepomucen.

[20] P. Haszczyn, Gdzie jest św. Jan?, https://www.krzywcza.eu/gdzie-jest-sw-jan.html, dnia 29.09.2022.

[21] S. Baran, Jan Nepomucen.