Cmentarzysko w Ostrowie k/Przemyśla, czyli jak w dawnych czasach chowano zmarłych
W epoce żelaza od III/II w. p.n.e. do ok. V w. n.e. (do okresu wędrówek ludów) na terenie dzisiejszej środkowej i południowej Polski oraz Zakarpacia rozwijała się kultura archeologiczna zwana przeworską od eponimicznego stanowiska sepulkralnego położonego w miejscowości Gać w pobliżu Przeworska. Znana jest dzięki badaniom archeologicznym przeprowadzonym na obszarze osad oraz, w większej mierze, nekropoli tej kultury, co związane jest ze specyficznym rytem pogrzebowym stosowanym przez wspomnianą ludność.
Z obszaru Polski południowo-wschodniej (teren dorzecza środkowego i górnego Sanu) znamy kilka cmentarzysk kultury przeworskiej takich jak w/w stanowisko w Gaci k/Przeworska, Prusieku, Trójczycach (pow. przemyski) czy też niedawno odkryta nekropola w Ostrowie, gm. Przemyśl. To ostatnie stanowisko archeologiczne położone jest w pobliżu Przemyśla, na zachód od miasta, na lewobrzeżnej terasie doliny Sanu o dość stromym stoku opadającym w kierunku południowo-zachodnim. W pobliżu, ok. 400 m w kierunku północno-zachodnim, znajdowała się osada datowana na wczesny i młodszy okres wpływów rzymskich, a której relikty odsłonięto w trakcie badań ratowniczych przeprowadzonych w 2007 r. (Okoński, Łojowska 2007, 104).
Na ślady grobów natknięto się w 2013 r. podczas prac ziemnych prowadzonych przy budowie domu jednorodzinnego i nadzorowanych przez archeologów z firmy „Arkona” z Przemyśla (mgr J. Motak i mgr S. Stempniak). Inwestycja budowlana usytuowana była na obrzeżach stanowiska 21 zarejestrowanego jeszcze w 1994 r. w trakcie badań powierzchniowych jako ślad osadniczy z okresu epoki brązu/wczesnej epoki żelaza oraz średniowiecza i czasów nowożytnych. Jednakże badania przeprowadzone w 2013 r. pozwoliły na weryfikację dawnych ustaleń. W trakcie prac odsłonięto i wyeksplorowano 30 grobów ciałopalnych (jamowych i popielnicowych) o bogatym wyposażeniu. Następnie, w latach 2013-2014, badania kontynuowane były przez zespół archeologów z Zakładu Archeologii Epoki Żelaza Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego pod kierownictwem mgr Anny Lasoty-Kuś. Pracami badawczymi objęto całą dostępną powierzchnię stanowiska odsłaniając kolejne 44 pochówki. Zdołano także uchwycić granice: północną, południową i wschodnią nekropoli.
Typowym rytuałem pogrzebowym stosowanym przez ludność kultury przeworskiej w okresie wpływów rzymskich było ciałopalenie, a formą pochówku grób ciałopalny jamowy (spopielone szczątki umieszczano w jamie), pochówek popielnicowy czysty (kości oraz wyposażenie wkładano do urny) bądź obsypany stosem (część kości i artefaktów pozostawiano poza popielnicą). Natomiast rzadko kiedy stosowano pochówki inhumacyjne (Czarnecka 1990, 18). Zmarłego palono na stosie pogrzebowym (tzw. ustrinum) wraz z przedmiotami, których prawdopodobnie używał za życia. Zapewne ceremonii tej towarzyszyły nieuchwytne archeologicznie obrzędy będące wyrazem wierzeń religijnych całej społeczności, a na które miały wpływ lokalne tradycje oraz różnego rodzaju czynniki naturalne, społeczne i gospodarcze. Następnie kości ludzkie wraz z licznymi przedmiotami (niekiedy importowanymi z terenów Imperium Rzymskiego) składano do grobu. Uważa się, iż wiele z obyczajów pogrzebowych, również tych związanych z przyjętym modelem wyposażenia, wywodziło się jeszcze z młodszego okresu przedrzymskiego (II-I w. p.n.e.), kiedy to kultura Celtów stanowiła inspirację w zakresie przemian duchowych dla części terenów Barbaricum. Chodzi tu również o rytuał związany z niszczeniem darów grobowych (Madyda-Legutko, Rodzińska-Nowak, Zagórska –Telega 2005, 181).
Nekropola w Ostrowie wyróżnia się na tle innych cmentarzysk znacznym bogactwem pochówków oraz sporą ilością przedmiotów importowanych, które znalazły się w obrębie inwentarzy grobowych. Na powierzchni ok. 4 arów odnaleziono i wyeksplorowano bardzo dobrze zachowane 74 pochówki ciałopalne: popielnicowe i jamowe, a także dwa skupiska zabytków. Większość urn pochodzących z grobów popielnicowych posiadała zachowane partie wylewowe, co świadczy o tym, iż prawdopodobnie badacze zdołali uchwycić i wyeksplorować kompletne zespoły zabytków funeralnych. Jako popielnice służyły wazy o czarnych, gładkich powierzchniach oraz esowate garnki (Lasota, Stempniak 2015, 227).
Praktyka wyposażania zmarłego po śmierci w liczne przedmioty stanowi dziś cenne źródło informacji dla prowadzących prace badawcze nad okresem wpływów rzymskich. Pozwala na uściślenie chronologii cmentarzysk, śledzenie przemian w zakresie obrzędowości pogrzebowej oraz nad zróżnicowaniem społecznym ludności kultury przeworskiej. Uważa się, iż forma pochówku oraz rodzaj jego wyposażenia w znacznym stopniu odzwierciedlały pozycję, jaką dana osoba posiadała za życia i w dużej mierze zależały od jej płci i wieku (Czarnecka 1990, 90). Charakterystyczne przedmioty takie jak elementy uzbrojenia, narzędzia pracy, zapinki, części pasa uznawane są za wyznaczniki grobów mężczyzn, podczas gdy pewne części stroju, ozdób, narzędzi oraz pozostałości okuć i kluczy drewnianych szkatułek przypisywane są grobom żeńskim (Madyda-Legutko, Rodzińska-Nowak, Zagórska –Telega 2005, 181).
Na terenie cmentarzyska w Ostrowie odsłonięto sporą liczbę obiektów, które na podstawie wyposażenia można określić jako pochówki wojowników. Posiadały one bogate inwentarze grobowe z tzw. pełnym zestawem uzbrojenia zawierającym miecz, pojedynczy grot lub zestaw dwóch grotów broni drzewcowej oraz metalowe pozostałości tarczy takie jak umba z tępym lub zaczątkowym kolcem oraz imacze z wyodrębnionymi płytkami do nitów oraz formy sztabkowate, o prostokątnych płytkach. Wśród umb pojawiła się także starsza forma z ostrym kolcem. Co ważne, niektóre z mieczy to importy pochodzące z terenów Cesarstwa Rzymskiego, m.in. unikatowy miecz z kolistą głowicą tzw. „Ringknaufschwert” odnaleziony w grobie nr 50 (Lasota, Stempniak 2015, 228). Natomiast wszystkie części wyżej wymienionych militariów wykonane z drewna i materiałów organicznych takie jak drzewce włóczni, duże powierzchnie tarczy czy też pochwy mieczy uległy zniszczeniu. Inwentarze grobowe z charakterystycznymi wyznacznikami męskimi zawierały również narzędzia (krzesiwo, nożyki, nożyce), części stroju takie jak fragmenty metalowych okuć pasa, sprzączki, fibule (zapinki), a także fragmenty rzędu końskiego i ostrogi. W grobie nr 20 o charakterystycznym zestawie wojownika natrafiono na ostrze toporka, który nie był typowym elementem wyposażenia funeralnego w kulturze przeworskiej (Lasota, Stempniak 2015, 227). Warto dodać, iż w jednym z grobów jamowych nr 76 odkryto bardzo rzadko występujący grot zdobiony inkrustowanym ornamentem, na który składały się symboliczne znaki określane jako tamgi (znaki plemienne i własnościowe), a także dekoracją współśrodkowych kółek z centralnym punktem i rozchodzącymi się liniami (Lasota, Stempniak 2015, 228-230).
W trakcie badań na cmentarzysku w Ostrowie natknięto się również na sporą liczbę pochówków o typowo kobiecych wyznacznikach i standardowych zestawach wyposażenia nieodbiegających pod tym względem od żeńskich inwentarzy grobowych odkrywanych na innych stanowiskach sepulkralnych. W zespołach tych pojawiały się fibule, w tym inkrustowane srebrem, metalowe okucia szkatułek (m in. części zamków), klucze, igły, szydła i grzebienie kościane, a także przęśliki i przepalone, zdeformowane paciorki szklane. Wśród ozdób wyróżniał się żelazny wisiorek kapsułkowaty typu Beckmann 1 pochodzący z grobu nr 101 (Lasota, Stempniak 2015, 230). Drewniane szkatułki prawdopodobnie służyły do przechowywania m.in. kosztowności oraz sprzętów przędzalniczych i uważane są za wyznacznik pochówków kobiet w wieku dorosłym i dojrzałym, o wysokim statusie społecznym (Lasota, Stempniak 2019, 80).
Nie zawsze jednak określony garnitur przedmiotów pokrywa się pod względem płci z danymi uzyskanymi z analiz antropologicznych. Należy się liczyć z tym, iż zasady postępowania przy zaopatrywaniu zmarłego w określone przedmioty nie odzwierciedlają w pełni wszystkich stosunków panujących w danej społeczności, gdyż badaczom umykają pewne zależności i relacje, których nie można zrekonstruować na podstawie dostępnych informacji. Oprócz pochówków pojedynczych na stanowiskach sepulkralnych kultury przeworskiej odnajdywane są również groby zbiorowe zawierające szczątki pochowanych wspólnie kilku osób (Czarnecka 1990, 55). Niekiedy też rozdrobnione kości jednego osobnika chowano w kilku grobach.
Warto dodać, iż znajdywane w wypełniskach jam lub urn artefakty to jedynie elementy większej całości, która została zniszczona w trakcie rytualnego spalenia na stosie. Przedmioty drewniane i organiczne ulegały wówczas prawie całkowitej destrukcji, a część wyposażenia po przepaleniu traciła kształt (np. paciorki szklane, ozdoby wykonane z metali kolorowych). Broń oraz większe przedmioty metalowe dodatkowo gięto lub łamano. W tym kontekście inwentarze grobów określanych na podstawie charakterystycznych wyznaczników jako kobiece i wyglądające na dość skromne nie odzwierciedlają pełnej rzeczywistości. Znaczna część wyposażenia uległa bowiem zniszczeniu w trakcie ceremonii pogrzebowej. Niełatwo też odróżnić wśród odnalezionych przedmiotów rzeczy osobiste zmarłego od darów grobowych złożonych przez uczestników obrzędów funeralnych (Czarnecka 1990, 89-91). Tego typu podarkiem była zapewne bogato zdobiona zawieszka półksiężycowata – lunula z Ostrowa. Odnaleziono ją w partii stropowej obiektu 50, który posiadał typowo męski zestaw wyposażenia. Ozdoba nie nosiła śladów przetopienia ani jakiegokolwiek niszczenia (Lasota, Stempniak 2015, 230). Istnieje też możliwość, iż niektóre artefakty mogły w sposób przypadkowy znaleźć się w obrębie danego wyposażenia grobowego, jeśli zwłoki kilku osób spalono w obrębie jednej ustryny (Madyda-Legutko, Rodzińska-Nowak, Zagórska –Telega 2005, 185). Jeszcze inne przedmioty mogły pełnić funkcję amuletu chroniącego zmarłego bądź zabezpieczające przed nim np. groty wbite w wypełnisko pochówku (Czarnecka 1990, 91).
Importowane przedmioty z terenów Cesarstwa Rzymskiego takie jak wyżej wspomniane miecze czy też zachowane prawie w całości dwa naczynia terra sigillata zdobione bogatą dekoracją reliefową i pochodzące ze środkowej Galii są dowodem szerokich kontaktów ludności zamieszkującej dolinę Sanu (Lasota, Stempniak, 2015, 230). Niektóre znaleziska pojawiające się w inwentarzach grobowych nekropoli ostrowskiej sugerują kontakty z plemionami sarmackimi (np. inkrustowany grot z tamgami). Zespoły inwentarzy grobowych wykazują także cechy charakterystyczne dla tzw. wschodniej strefy kultury przeworskiej i związane z wpływami kultury wielbarskiej. Przejawiały się one w występowaniu większej ilości przedmiotów wykonanych z metali kolorowych (brąz, złoto, srebro) oraz specyficznej ceramiki (Lasota, Stempniak 2015, 230; Lasota, Stempniak 2019, 85).
Skromnie wyposażane pochówki znane z początku okresu wpływów rzymskich w następnych fazach zaopatrywano w coraz większy zestaw przedmiotów, a nasilenie tego procesu nastąpiło na przełomie wczesnego i młodszego okresu wpływów rzymskich (Madyda-Legutko, Rodzińska-Nowak, Zagórska –Telega 2005, 183). Na ten właśnie okres, tj. rozwinięte stadium fazy B2 i początki młodszego okresu rzymskiego (II w. n.e.) datowana jest nekropola w Ostrowie. W tym czasie na terenie dorzecza środkowego i górnego Sanu zwiększa się ilość stanowisk archeologicznych przypisywanych kulturze przeworskiej (Godłowski 1985, mapa 5), co łączone jest z ekspansją jej ludności na tereny wschodniej Słowacji, Ukrainy Zakarpackiej czy północno-wschodnich Węgier.
W późniejszym okresie (od schyłku fazy C1) zaczęły pojawiać się pochówki o mniej starannej formie, w których chowano jedynie część przepalonych kości i stosu wraz z uboższym inwentarzem (Godłowski 1981, 117), co uważane jest za przejaw stosowania zasady pars pro toto (część za całość). Do grobów wkładano pojedyncze elementy uzbrojenia, być może symbolizujące całe zestawy, w które we wcześniejszych fazach wyposażano zmarłych (Kontny 2002, 127-128). Pośród obiektów wyeksplorowanych na ostrowskiej nekropoli zanotowano dwa groby nr 7 i 87, których formę oraz wyposażenie można interpretować jako rodzaj pochówku symbolicznego. Zawierały one pojedyncze przepalone kości ludzkie oraz niewielką ilość przedmiotów (Lasota, Stempniak 2015, 230). Zapewne transformacje związane z rytem pogrzebowym odzwierciedlają przemiany zachodzące w wierzeniach i duchowości, szczególnie w sferze eschatologicznej, dokonujące się w tym czasie w obrębie społeczności kultury przeworskiej.
Cmentarzysko w Ostrowie użytkowane było przez dość krótki okres czasu, ale pozostaje świadectwem skomplikowanych relacji kulturowych i etnicznych panujących w tym czasie w dorzeczu środkowego i górnego Sanu, a ponadto potwierdza ustalenia badaczy dotyczące kierunku oraz czasu rozprzestrzeniania się kultury przeworskiej w rejon górnej Cisy.
Sabina Stempniak-Kusy
Bibliografia:
- Czarnecka K., 1990, Struktura społeczna ludności kultury przeworskiej. Próba rekonstrukcji na podstawie źródeł archeologicznych i analizy danych antropologicznych z cmentarzyska, Warszawa.
- Godłowski K., 1981, Kultura przeworska, (w:) Prahistoria ziem polskich, t. 5, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 57-135.
- Godłowski K., 1985, Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Prace Komisji Archeologicznej (Polska Akademia Nauk. Oddział we Wrocławiu. Komisja Archeologiczne) 23, Wrocław.
- Kontny B., 2002, Broń jako wyraz zmian w obrządku pogrzebowym. Analiza zestawów uzbrojenia w kulturze przeworskiej od młodszego okresu wpływów rzymskich do początku okresu wędrówek ludów, Światowit IV (XLV), Fasc. B, 101-144.
- Lasota A., Stempniak S., 2015, Nowo odkryte cmentarzysko z wczesnego i młodszego okresu wpływów rzymskich w Ostrowie, stan. 21, gm. Przemyśl, woj. Podkarpackie, (w:) L. Tyszler, E. Droberjar (red.), Barbari superiores et inferiores. Archeologia Barbarzyńców 2014, Łódź – Wieluń, 225-233.
- Lasota-Kuś A., Stempniak-Kusy S., 2019, Cemetery in Ostrów, site 21 as the example of multidirectional contacts of the Przeworsk culture-people living in the central part of the San River basin in the Early and Younger Roman Period, Acta Archaeologica Carpathica 54, 77-90.
- Madyda-Legutko R., Rodzińska-Nowak J., Zagórska-Telega J., 2005, Uwagi na temat reguł wyposażania zmarłych w kulturze przeworskiej w okresie rzymskim, (w:) W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński (red.), Do, ut des – dar, pochówek, tradycja. Funeralia Lednickie – spotkanie 7, Poznań, 181 – 188.
- Okoński J., Łojowska K., 2007, Badania wykopaliskowe na stanowiskach 1 i 5 w Ostrowie, pow. Przemyśl w 2007 roku, Rocznik Przemyski 43, z. 2 Archeologia, 81 – 112.
