W Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej na wystawie „Panorama pradziejów i wczesnego średniowiecza regionu przemyskiego” znajduje się rekonstrukcja wczesnoneolitycznej chaty, zaprezentowana w formie makiety. Wykonana została w skali 1:50. Przedstawia dom o konstrukcji słupowej, w rzucie prostokątny, który w naturze miał wymiary 30 x 6-6,5 m i szacowaną wysokość ok. 5 m.

Makieta wczesnoneolitycznej chaty, znajdująca się na wystawie w Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej.

We wsi Kormanice, gm. Fredropol, pow. przemyski w latach 60 ubiegłego wieku odkryto pozostałości osady z  poł. VI – początku V tys. p.n.e. Na jej terenie zaobserwowano pozostałości domów typu halowego. Odnalezione na osadzie ślady po dołach posłupowych wyznaczające zarys na powierzchni niegdyś znajdującej się tu chaty sugerują, że mieszczący się na terenie osady budynek pełniący funkcje wielorodzinnego domu, miał prawie prostokątny kształt. Słupy wewnątrz domu umieszczone zostały w trzech równoległych rzędach. To właśnie na nich spoczywał główny ciężar konstrukcji chaty. Być może wewnątrz znajdowało się palenisko, o czym świadczy odnaleziona w obrębie chaty jama z pozostałościami węgla drzewnego i polepy. Chata z Kormanic jest jednym z wielu przykładów pozostałości takich obiektów na terenie Polski. Na badanym stanowisku odnaleziono również ślady po innych domach, różniących się od wyżej przedstawionego. Ich rozmiary sugerują, że budowle te pełniły funkcje gospodarczą.

Rzut poziomy chaty słupowej, Kormanice pow. przemyski ( według T. Aksamit)

Wsie wczesnoneolityczne posiadały cały kompleks obiektów określanych mianem gospodarstw, w skład których wchodziły domy mieszkalne oraz jamy budowlane powstałe w wyniku pozyskiwania niezbędnego surowca do budowy. Jamy przekształcane były w obiekty pełniące funkcje gospodarcze o różnym przeznaczeniu np. śmietniska, paleniska. Domy zakładane były na planie prostokąta, wyróżnić też można typ pseudoprostokątny i zbliżony do trapezowatego. Podstawą konstrukcji ścian długich chat był rząd umieszczonych w ziemi słupów. Przestrzeń pomiędzy nimi uzupełniano plecionką z cienkich gałązek i uszczelniano gliną wybieraną wzdłuż ścian domów, o czym świadczą odkrywane na stanowiskach podłużne jamy. Wewnątrz domu na całej jego długości wbijano słupy, których zadaniem było podtrzymywanie konstrukcji dachu. Rozmieszczano je najczęściej w trzech rzędach. Dwuspadowy, stromy, wysoki dach, przypuszczalnie przykrywany był słomą, być może również trzciną. Wspierany nie tylko na słupowej konstrukcji wewnętrznej, ale również na słupach tworzących konstrukcje ścian, skutecznie chronił domowników przed zmieniającymi się warunkami atmosferycznymi. Do budowy szkieletów chat najczęściej używano pni dębu, ze względu na największą wytrzymałość tego drzewa. W mniejszym stopniu używano klonu, wiązu i sosny.

Domy podzielone były na trzy części. Każda z nich pełniła inną funkcje. Część środkowa miała zastosowanie mieszkalne, ze względu na największą ilość miejsca, które było konieczne do wykonywania codziennych czynności. W części północnej miało znajdować się miejsce przeznaczone dla zwierząt lub część mieszkalno-sypialniana. W strefie południowej mieścił się zapewne spichlerz do przechowywania ziarna. Zważywszy na to, że pierwotna powierzchnia chat użytkowana przez wczesnoneolityczną ludność nie zachowała się, można tylko przypuszczać jak zagospodarowane i użytkowane były pojedyncze części domu. Każda taka chata była podstawową jednostką ekonomiczną i społeczną. W jej obrębie skupiała się cała działalność gospodarcza grupy osób zamieszkujących osadę, polegająca między innymi na wytwarzaniu narzędzi i naczyń. Wymiary takich domów sięgały od kilkunastu do nawet ponad 40 metrów długości, szerokość wahała się od 4,5 do 7,5 m. Prawdopodobnie domy zamieszkiwane były przez kilka pojedynczych rodzin, składających się najpewniej z 16-20 osób. Osada składała się z kilku domów oddalonych od siebie o 10-30 metrów, liczących od 20-100 mieszkańców. Oprócz długich domów, istniały również domy średnie (dwudzielne) z częścią północną i środkową oraz małe domy (jednodzielne) tylko z częścią środkową.

Wczesnoneolityczne osady miały zwykle charakter otwarty, na których nie istniał żaden system obronny (wały, palisady, rowy). W niewielkiej odległości od nich uprawiano pola. Ziemia spulchniana była przy pomocy kopaczek kijowatych bądź motyk. Wysiewano na niej m.in. różne rodzaje pszenicy, jęczmień, groch i soczewicę. Blisko osad wypasano również stada zwierząt, w których przeważało bydło, hodowane były ponadto owce, świnie i kozy.

 Opisane charakterystyczne konstrukcje domów i osady związane są z działalnością społeczności kultury ceramiki wstęgowej rytej (nazwa nawiązuje do sposobu zdobienia naczyń ornamentem tzw. „rytej wstęgi”). Kultura ta na ziemiach polskich pojawiła się w połowie VI tysiąclecia p.n.e. i trwała do początku V tys. p.n.e. Jej przedstawiciele przybyli z południa, z terenu Moraw i Czech, najpewniej przez Bramę Morawską i Kotlinę Kłodzką. Typowym obrządkiem pogrzebowym który stosowali był pochówek szkieletowy. Warto zaznaczyć, że zmarłych chowano w obrębie osad, ale również poza nimi. W grobie osobę układano w pozycji skurczonej na jednym z boków. Zauważalne jest ubogie wyposażenie grobowe, na które często składało się pojedyncze naczynie, wyroby kamienne, czasem ozdoby wykonane z muszli.

Wiedza i umiejętności  budowy chat przez ludzi żyjących w epoce neolitu była wysoce rozwinięta. Okazałe budowle były pierwszymi klasycznymi domami stworzonymi przez pradziejowe społeczności.

Gabriela Biernat

Bibliografia

Aksamit T., Z badań osady neolitycznej w Kormanicach pow. Przemyśl. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za rok 1967, t. 7 (1971), 107 – 113.
Czekaj – Zastawny A., Osadnictwo społeczności kultury ceramiki wstęgowej rytej w dorzeczu górnej Wisły. Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Kraków 2008.
Czopek S., Pradzieje Polski południowo – wschodniej. Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów 2003.
Kaczanowski P., Kozłowski J.K., Wielka historia Polski. Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.). Fogra Oficyna Wydawnicza, Kraków 1998.

Kaczanowska M., Kozłowski J.K., Europa w dobie neolitu. W: Śliwa J. (red.), Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego. Fogra Oficyna Wydawnicza, Kraków 2005, 97-183.