Zbiory Biblioteki MNZP wzbogaciły się w ostatnim czasie o kilka ciekawych publikacji dotyczących Twierdzy  Przemyśl. Jedną z nich są wydane w 1935 roku w Wiedniu wspomnienia Przemyśl 1914-1915, autorstwa  Wolfganga Bruno.

Wolfgang Bruno (właśc. Bruno Prochaska) urodził się 17 lutego 1879 r. w Iglau (Igława w Czechach). Studiował prawo w Wiedniu. W czasie studiów ujawnił się jego talent literacki i humorystyczny, co zaowocowało współpracą z popularnymi czasopismami satyrycznymi „Simplizissimus”, „Jugend”, „Muskete” i szeregiem innych. Przed wojną ukazały się też dwie jego książki – Die schöne Frau i Hexentanz. Zawodowo pracował w Generaldirektion der Tabakregie (monopol tytoniowy). Z wojskowego punktu widzenia od 1 stycznia 1904 r. był podporucznikiem rezerwy – początkowo w c. i. 81 Pułku Piechoty z Iglau[1], później w c.k. 17 Pułku Pospolitego Ruszenia z Rzeszowa[2].

W Twierdzy Przemyśl znalazł się jako podporucznik III batalionu c.k. 18 Pułku Pospolitego Ruszenia (przez pewien czas był adiutantem tego batalionu, w grudniu 1914 r. został awansowany do stopnia porucznika[3]). Pułk ten przez cały czas walk o Twierdzę Przemyśl zasadniczo służył w III Obwodzie Obronnym (zachodnia i północno-zachodnia część twierdzy na lewym brzegu Sanu od okolic wsi Kuńkowce do Ujkowic), jedynie na przełomie września i października 1914 r., w czasie rosyjskiego szturmu, został skierowany do VI Obwodu Obronnego (obszar we wschodniej i południowo-wschodniej części Twierdzy Przemyśl, między Sanem a Wiarem).

Czytając wspomnienia Bruno Prochaski nie sposób nie odnieść wrażenia, że w autorze literat wziął górę nad żołnierzem. Specjalizująca się w tematyce wojskowej „Oesterreichische Wehrzeitung” wskazała, że jest to swego rodzaju kronika wojenna austriackiego 18 Pułku Pospolitego Ruszenia w literackiej formie, która nie odpowiada rygorom historii wojskowości czy historii wojennej[4]. Podobnie poświęcone luźniejszym tematom czasopismo „Radio Wien” stwierdziło, że nie jest to praca historyczna wypełniona dokumentami źródłowymi, ale odzwierciedlenie osobistych doświadczeń i właśnie dlatego w swojej bezpośredniej wierności faktom poruszająca i szokująca[5], tym niemniej uznało, że był to jeden z piękniejszych literackich pomników, jaki został postawiony austriackiemu pospolitemu ruszeniu.

Rzeczywiście, przedstawione wydarzenia osadzone są w czasie i przestrzeni bardzo ogólnie, niewiele jest tu konkretnych dat, które możemy odnieść do poszczególnych wypadków. Tu jednakże wielce pomocne są  wspomnienia innego oficera 18 pułku, także służącego w III batalionie, Jana Vita (Wspomnienia z mojego pobytu w Przemyślu podczas rosyjskiego oblężenia 1914-1915, Przemyśl 1995), które zdecydowanie dokładniej powalają prześledzić działania batalionu, który w czasie I oblężenia służył w VI Obwodzie Obronnym, później w okolicy Kuńkowiec (jedna z kompanii III batalionu stanowiła obsadę fortu VIII „Łętownia”), zaś od końca stycznia 1915 r. stacjonował na Lipowicy i obsadzał przedpole twierdzy przed fortem IX „Brunner”. Tym niemniej, lektura wspomnień Prochaski nie pozwala przejść obok tekstu obojętnie – np. bardzo sugestywny jest drastyczny opis niszczenia wsi na przedpolu twierdzy (bez podania jednak ich nazw) i dramatycznych losów ludności cywilnej (oszołomienie, bezradność, rozpacz ludzi, którzy mieli 4 godziny czasu na spakowanie się, ciało zmarłej staruszki pozostawione w jednym z opuszczonych domostw, starzec o kulach nie będący w stanie nadążyć za odjeżdżającymi i niknącymi w ciemności wozami z uchodzącymi mieszkańcami). Wiele miejsca autor poświęcił też pogarszającej się sytuacji aprowizacyjnej załogi twierdzy na początku 1915 roku. Sporo szczegółów przynosi też opis akcji II i III batalionu 18 pułku na przedpolu III Obwodu Obronnego, w okolicy Chałupek Bełwińskich, 12 lutego 1915 r. Tu jednak autor podał inne dane, jeśli chodzi o liczbę ofiar, niż Franz Stuckheil w mającej duże walory źródłowe pracy Drugie oblężenie Twierdzy Przemyśl – podczas gdy Stuckheil podał straty w liczbie 1 zabity i 4 rannych[6], to wedle Prochaski straty były znacznie poważniejsze, wśród samych oficerów 5 zostało zabitych, 7 ciężko rannych (Jan Vit żadnych danych nie podał, ale z jego wspomnień nie wynika, by działania przeprowadzone 12 lutego przez III baon 18 pułku były szczególnie krwawe).

Dość szczegółowy i wnoszący sporo ciekawych informacji jest też opis działań III batalionu 18 pułku w czasie poprzedzającym próbę przebicia się załogi Twierdzy Przemyśl w kierunku Medyki 19 marca 1915 roku oraz samych działań bojowych tego dnia i wydarzeń poprzedzających upadek twierdzy 22 marca.

Niewolę Bruno Prochaska spędził w Rosji. Już wówczas zaczął spisywać swe wspomnienia z Przemyśla. Do Austrii wrócił – dzięki brawurowej uciecze – wiosną 1918 r. Ponownie podjął pracę w  Generaldirektion der Tabakregie (na emeryturę przeszedł jeszcze przed wybuchem II wojny światowej), także wznowił pracę humorystyczno-literacką, którą kontynuował do lat powojennych. Zmarł 12 grudnia 1966 r. w Wiedniu.

Przemyśl 1914-1915 nie jest jedynym dziełem Bruno Prochaski, jakie znajduje się w zbiorach Biblioteki MNZP, która posiada też kilka dokumentów, jakie trafiły do niej z „Archiwum ppłk. Eleka Molnára”. Wśród nich znajduje się broszura Der Opti und die Pessimisten und Die Poterne. Unabhängiges Heldenblatt. Erscheint einmal per Einschliessung, (Opty- i pesymiści oraz Poterna. Niezależne czasopismo bohaterów. Ukazuje się raz na oblężenie, wydane w Kuńkowcach, autorstwa Wolfganga Bruno (dostępna w Podkarpackiej Bibliotece Cyfrowej).

Jeśli chodzi o 18 Pułk Pospolitego Ruszenia warto też dodać, że oprócz przedstawionej powyżej pracy i Wspomnień Jana Vita, tego pułku dotyczy też Dziennik z kampanii rosyjskiej 1914-1916 Augusta Krasickiego, który w sierpniu 1914 r., przed wstąpieniem do Legionów, jako adiutant II batalionu 18 pułku służył w Żurawicy. Także ta książka jest dostępna w zbiorach Biblioteki MNZP. Tomasz Pomykacz

[1] Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegsmarine 1905, Wien 1904, s. 571; Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegsmarine 1906, Wien 1905, s. 360, 579.

[2] Schematismus der k.k. Landwehr und der k.k. Gendarmerie 1911, Wien 1911, s. 322; Schematismus der k.k. Landwehr und der k.k. Gendarmerie 1912, Wien 1912, s. 328.

[3] „Wiener Zeitung”, Nr. 300, z 22 grudnia 1914 r., s. 26.

[4] „Oesterreichische Wehrzeitung”, 17. Jg., Folge 1 (1936), s. 7.

[5] „Radio Wien”, 1936, Hf. 41, s. 6.

[6] F. Stuckheil, Drugie oblężenie Twierdzy Przemyśl, cz. 2, Czasy upadku, Przemyśl 2004, s. 62.