1. Spinki do mankietów – para, mosiądz, miedź, emalia, złocenie, biały metal, wym. 1,2 x 2,2 x 1,8 cm, Polska(?), 2 poł. XIX w. (ok. 1863?), nr inw. MPS-10073, MPS-10074;
2. Broszka z trójdzielnym herbem Polski (Korony), Litwy i Rusi, miedź, mosiądz, bicie?, emalia komórkowa, wys. 3 cm, szer. 3,6 cm, Ziemie Polskie pod zaborami (zabór austriacki ewent. rosyjski) 2 poł. XIX w. (prawd. ok. 1863), MPS-12439, ze zbiorów muzeum;
3. Dewizka z odznaką Sokoła, srebro, stop metalowy, emalia, dł. 12 cm, szer. 4,5 cm, Galicja (Polska), pocz. XX w., ZNr 11641, ze zbiorów muzealnych;

Spinki zostały wykonane ze złoconego mosiądzu. Na prostokątnych płytkach zamocowano miedziane nakładki w formie potrójnych herbów – Korony, Litwy i Rusi – pod ozdobną koroną zamkniętą. Tła są wypełnione emalią: czerwoną, ciemnoniebieską i białą. Godła – Orzeł, Pogoń i Archanioł Michał – miedziane, wygrawerowane dość prymitywnie. Na spodzie płytek umocowane są sprężynujące zapięcia z białego metalu.

Broszka, również z tych samych materiałów, ażurowa, w formie kolistej plakietki, do której po bokach są przymocowane dwie tarcze z trójdzielnym herbem Rzeczypospolitej, pod koronami zamkniętymi, z ozdobnym okręgiem zamocowanym od spodu, stanowiącym dodatkowe wzmocnienie. W głównej plakietce, ujętej mosiężną ramką, ozdobioną wybijanymi punktami, na tle białej emalii umieszczony jest taki sam herb, tylko większy. Wszystkie godła są miedziane, na tle nieprzejrzystej emalii – orzeł: czerwonej, Pogoń: ciemnoniebieskiej (szafirowej), a Archanioł Michał (bardziej podobny do ptaka, niż anioła): na białej. Tak samo są wykonane boczne tarcze, różniące się zarysem korony.

Trzecim eksponatem ozdobionym tarczą z herbem z okresu powstania styczniowego jest dewizka, zakończona godłem Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Zmontowana jest z elementów, wykonanych ze srebra, połączonych łańcuszkami ze stopu metali w srebrnym kolorze. Łańcuszki zamocowane są do łącznika zdobionego akantowymi motywami, a do nich umocowany jest ażurowy element o motywach plecionkowych, z umieszczoną na osi dużą, ozdobną tarczą herbową pod koroną zamkniętą, z podwieszoną na ogniwie małą sylwetką orła. Tarcza ma tło wypełnione emalią w odpowiednich kolorach – czerwonym w polu z orłem, szafirowym – z Pogonią i białym – z Archaniołem. Orzeł i Pogoń są oddane stosunkowo wiernie, natomiast archanioł upodobniony został do fantastycznego ptaka. Korona o trójlistnych pałkach i niskich obłękach wypełniona jest czerwoną emalią, a wnętrze i ozdoby obręczy – białą. U dołu ozdoby umocowane są dłuższe łańcuszki, do których podwieszony jest, ukazany frontalnie, sokół ze sztangą w szponach. W ogniwku na górnej krawędzi łącznika umocowany jest krótki łańcuszek zakończony karabińczykowym zapięciem.

Zaprezentowane eksponaty są przykładami biżuterii patriotycznej produkowanej w okresie powstania styczniowego i po jego upadku.

Biżuteria patriotyczna w Polsce znana jest, co najmniej od końca XVIII wieku. Wiele wydarzeń zostało upamiętnionych w ten specyficzny sposób, np. insurekcja kościuszkowska, śmierć księcia Józefa Poniatowskiego, czy śmierć uczestników manifestacji warszawskich w 1861 roku. Wyroby z okresu powstania styczniowego i popowstaniowe są w pewnym sensie jej bezpośrednią kontynuacją. Wiele z nich powtarza motywy występujące wcześniej, chociaż, jeśli można użyć takiego określenia, w innym kontekście.

Powstanie styczniowe dla wielu Polaków, szczególnie w zaborze rosyjskim, było czasem wielkich nadziei na odrodzenie niepodległego państwa polskiego. W związku z planami pozyskania dla sprawy wszystkich dawnych ziem Rzeczypospolitej, a przede wszystkim jej głównych nacji – Polaków, Litwinów i Rusinów połączonych unią, na wielu przedmiotach pojawiają się herby Polski, Litwy i Rusi najczęściej w formie trójdzielnego herbu przyjętego przez rząd powstańczy za obowiązujący. Represje zaborców, które spotkały Polaków po upadku powstania, były szczególnie dotkliwe w zaborze rosyjskim. Nie mogło być mowy o swobodnym noszeniu i produkcji biżuterii przypominającej o Polsce. Inaczej było w zaborze austriackim. Sytuacja polityczna zmusiła władze Austrii do szeregu ustępstw na rzecz niepokornych poddanych, a m.in. do przyznania Polakom w 1867 roku stosunkowo szerokiej autonomii. Stąd na terenie Galicji powstawało wiele tego rodzaju ozdób, z różnymi motywami, także z trójdzielnym herbem Rzeczypospolitej. Dużym ośrodkiem tego rodzaju wytwórczości był Kraków. Świadczą o tym znaki złotnicze z symbolem krakowskiej probierni, spotykane na broszkach, spinkach, zawieszkach i innych wyrobach, głównie srebrnych. Wiele z nich było wykonywanych z gotowych elementów, czasem tylko różnie zestawianych. W zbiorach Muzeum Sztuki Złotniczej w Kazimierzu Dolnym znalazło się wyposażenie warsztatu złotniczego Wacława Głowackiego założonego w 1858 roku, a w nim m.in. sztance do takich elementów. O popularności biżuterii, jako wyrazu uczuć patriotycznych na ziemiach polskich, świadczy ilość zachowanych przedmiotów.

W licznych polskich muzeach i prywatnych zbiorach są tego rodzaju eksponaty. Możemy podziwiać krzyżyki, broszki, naszyjniki, bransolety, łańcuszki, dewizki i inne przedmioty, wykonane z różnych materiałów. Wiele z nich to wyroby tzw. masowe, zachowane w dużych ilościach, niektóre – jednostkowe, np. pamiątki wyrabiane przez więźniów i zesłańców. Zaprezentowane przedmioty należy zaliczyć do wyrobów masowych, choć o indywidualnym rysie. Do ich wykonania zapewne użyto gotowych elementów. Ich kompozycja i sposób połączenia na pewno zależały od umiejętności i wyobraźni twórcy ozdoby, ale też od gustu odbiorcy. Stąd pewne zestawienia były bardziej popularne i zachowały się w większych ilościach, a inne, mimo podobieństwa komponentów, można uznać za jednostkowe. W przypadku omawianych zabytków w wielu zbiorach znajdują się analogie, zwłaszcza plakietek z herbem. W kilku przypadkach podobieństwa są o wiele większe, np. w zbiorach Muzeum Okręgowego w Koninie znajduje się dewizka, różniąca się tylko kształtem zawieszki pod głównym elementem oraz bardzo podobnie wykonane spinki do mankietów.

Spinki, broszka i dewizka są tylko kilkoma zabytkami ze zbioru biżuterii przemyskiego muzeum. Nie zostały wykonane z kosztownych materiałów, nie są też przykładem wybitnych umiejętności warsztatowych swoich twórców. Są świadectwem uczuć patriotycznych swoich właścicieli, chęci ich zamanifestowania w dostępny sposób, także dzięki ozdobom.

Dorota Zahel

Literatura:

• M. Dubrowska, Pamiątki powstań narodowych w zbiorach Muzeum Historycznego m. st. Warszawy, Warszawa 1988;
• A. Zinkiewicz-Rynkiewicz, Biżuteria patriotyczna. Wystawa polskiej biżuterii patriotycznej i sztanc, z których była bita, Kazimierz Dolny 2007;
• M. Szuman-Gorczyca, Katalog zbioru biżuterii Muzeum Okręgowego w Koninie, Konin 2019;