Balázs Ablonczy, „Pál Teleki 1879-1941”.
Polski czytelnik nieczęsto ma możliwość zapoznania się z biografią węgierskiego polityka, dlatego Biblioteka MNZP szczególnie poleca książkę pt. „Pál Teleki 1879-1941” autorstwa Balázsa Ablonczyego.
Pál Teleki był jednym z najważniejszych polityków węgierskich pierwszej połowy XX wieku. Z wielu godności politycznych i publicznych, które piastował, najważniejszymi było dwukrotne sprawowanie funkcji premiera (od 25 lipca 1920 r. do 21 kwietnia 1921 r. i od 16 lutego 1939 r. do 3 kwietnia 1941 r.). Przypadek sprawił, że zarówno pierwszy jak i drugi okres przypadał na szczególne momenty w historii Polski – pierwszy to krytyczny moment w wojnie polsko-bolszewickiej, drugi to schyłek II Rzeczypospolitej i wybuch II wojny światowej. W obu tych przypadkach polityka Telekiego (pamiętajmy jednakże, że głównym kreatorem polityki węgierskiej w latach 1920-1944 był regent Miklós Horthy) w zakresie współpracy z Polską była nastawiona na udzielenie jej możliwie jak najdalej idącej pomocy. W 1920 r. były to transporty broni, amunicji i wyposażenia wojskowego. W 1939 r. Teleki odmówił udostępnienia węgierskich linii kolejowych na potrzeby niemieckiej inwazji na Polskę i pozwolił, by dziesiątki tysięcy polskich uchodźców znalazły na Węgrzech schronienie lub przez Węgry udały się do Francji.
Jako szef węgierskiego rządu Teleki w swej polityce w czasie poprzedzającym wybuch II wojny światowej próbował pogodzić ogień z wodą – dobitnie widać to w informacji „Czasu” na temat jego exposé z 22 lutego 1939 r., w którym z jednej podkreślił konieczność współpracy z państwami Osi, z drugiej – rozwijanie tradycyjnej przyjaźni z Polską.
Na przełomie lat 30-tych i 40-tych współpraca z Niemcami i Włochami dała Węgrom doraźne korzyści w postaci rewindykacji części terytoriów utraconych na mocy traktatu z Trianon z 1920 r. (w rewizję postanowień tego traktatu Teleki zaangażowany był przez całe dwudziestolecie międzywojenne). W połowie marca 1939 r., w okresie likwidacji państwa Czecho-Słowackiego, przyzwolenie III Rzeszy pozwoliło Węgrom zająć Ruś Podkarpacką, dzięki czemu Węgry i Polska uzyskały wspólną granicę. Pół roku później na osobiste polecenie Telekiego granica ta stanęła otworem przed polskimi uchodźcami szukającymi schronienia przed okupacją niemiecką i sowiecką. W tym czasie Węgry mogły jeszcze pozwolić sobie na w miarę samodzielną politykę – stąd skuteczny sprzeciw wobec postulatów niemieckich 
w zakresie udostępnienia infrastruktury kolejowej w przygotowywanej napaści na Polskę i przyjęciu polskich uchodźców; w 1941 r. izolowane i osamotnione skazane były na pogłębiające się uzależnienie od III Rzeszy. W przededniu napaści państw Osi na Jugosławię, do której nolens volens przystąpiły też Węgry, Teleki widząc fiasko swej polityki i nadchodzącą katastrofę, 3 kwietnia 1941 r. popełnił samobójstwo.
Ze względu na swą politykę w latach 1920 i 1939-1941 dla przeciętnego polskiego odbiorcy Teleki jawi się jako postać pozytywna, jako ucieleśnienie i symbol tradycyjnej przyjaźni polsko-węgierskiej. Praca Ablonczyego nie ucieka jednak od przedstawienia ciemniejszych stron działalności Telekiego, wynikających z jego antysemityzmu, co znalazło odzwierciedlenie w działaniach władz węgierskich, mających na celu ograniczenie praw ludności żydowskiej w latach 30-tych i 40-tych. Działania Telekiego, podejmowane w tym zakresie, były niezależne od koniunkturalnej współpracy z Niemcami, wobec których żywił on daleko idącą nieufność. Teleki odżegnywał się od sugestii, że ustawy antyżydowskie były naśladownictwem „ustaw norymberskich”. Jak można wnioskować z biografii pióra Ablonczyego, wszelkie ograniczenia, nakładane przez rząd Telekiego na Żydów, były niezależne od sytuacji międzynarodowej i wynikały z wewnętrznych przekonań premiera.
Inną sferą działalności Telekiego, w którą był on szczególnie zaangażowany, było harcerstwo (nota bene tu także dały o sobie znać jego przekonania – w 1940 r. młodzież żydowska została wykluczona z szeregów harcerstwa węgierskiego). W 1936 r. wspólnym wysiłkiem polsko-węgierskim ukazała się praca „Polska i Węgry: stosunki polsko-węgierskie w historii, kulturze i gospodarstwie” pod redakcją Károlya Huszára. W opracowaniu tym ukazał się także tekst Telekiego pt. „Przyjaźń polskich i węgierskich harcerzy”. Również ta praca znajduje się w zbiorach Biblioteki MNZP (sygnatura 39203).
Tomasz Pomykacz
Literatura:
- „Czas”, R. 91, nr 54 z 23 lutego 1939 r., s. 1;
- I. Lagzi, Uchodźcy polscy na Węgrzech w latach drugiej wojny światowej, Warszawa 1980.
