Forty Twierdzy Przemyśl dzieliły się na artyleryjskie i pancerne. Forty pancerne charakteryzowały się możliwością obrony bliskiej i dalekiej. Najbardziej znanym projektantem dzieł pancernych był Moritz von Brunner. Od 1892 r. został dyrektorem Inżynierii Fortecznej      i nadzorował budowę fortów pancernych przemyskiej twierdzy. Przedstawione poniżej dzieła są dostępne do zwiedzania, jednak trzeba zachować szczególną ostrożność podczas ich eksploracji ze względu na ich stan zniszczeń.

Fort II Jaksmanice zbudowany w latach dziewięćdziesiątych XIX w. na rzucie pięcioboku z kleszczowo załamanym bokiem szyjowym. Był dziełem uniwersalnym, skupiającym na jednym obiekcie zarówno obronę daleką jak i bliską. Na wale rozmieszczone były stanowiska artylerii. Fosa broniona była przez dwie kaponiery.

Wyposażenie:

• 4 armaty kal. 8 cm Minimalschartenkanone M.94,
• 6 armat kal. 15 cm M.61,
• 2 armaty kal. 9 cm M.75/96.

Fort IV Optyń budowany w latach 1897-1900, w miejscu wcześniejszego szańca. Fort pancerny, jednowałowy, silnie uzbrojony. Wzniesiony na narysie pięciobocznym. Dzieło posiadało jednopiętrowe koszary połączone ze schronem głównym. Na barkach rozmieszczono baterie pancerne, które zostały połączone z tradytorami. Fosa broniona była przez kaponiery.

Wyposażenie:

• 4 armaty kal. 12 cm M.96,
• 6 armat kal. 15 cm M.61/80,
• 4 armaty kal. 8 cm M.94.

Fort IX Brunner był dziełem potężnie uzbrojonym, co szczególnie cechowało fortyfikacje pancerne, za których budowę odpowiedzialny był Moritz von Brunner. Fort budowany w latach 1892-1895. Dzieło posiadało dwukondygnacyjny budynek koszarowy, w którym mieściły się m.in. pomieszczenia załogi, magazyny amunicyjne, izby opatrunkowe, wartownię z aresztem. Fosa broniona była przez dwie kaponiery (pojedynczą i podwójną) oraz galerię strzelecką przeciwstokową. Dzieło posiadało dwa wały przeznaczone dla piechoty i artylerii.

Wyposażenie:

• 4 wieże pancerne z 15 cm Panzermörser M.80,
• 3 wieże pancerne z 15 cm Panzerhaubitze M.94,
• 4 armaty kal. 8 cm M.94,
• 6 armat kal. 8 cm M.94 .

Fort X Orzechowce budowany na narysie pięciobocznym jako dzieło dwuwałowe. Fort posiadał koszarowiec załamane na osi. Fosy broniły trzy kaponiery. Dzieło zostało zmodernizowane na fort pancerny w latach 1902-1904. Dobudowano tradytory artyleryjskie ze stanowiskami obserwacyjnymi. W dolnym wale rozmieszczono dwie baterie pancerne.  

Wyposażenie:

• 4 wieże pancerne z 8 cm Panzerkanone M.94
• 4 armaty Minimalschartenkanone kal. 8 cm M.94
• 8 armat Kasematekanone kal. 6 cm M.99
• 4 armaty kal. 15 cm M.61

Fort XI Duńkowiczki budowany jako szaniec 11 w latach 1854-1855 na narysie siedmiobocznym. W latach 1886-1887 obiekt został przekształcony na fort artyleryjski. Fort posiadał budynek koszarowy, w którym mieściły się m.in. pomieszczenia dla załogi, magazyny amunicji, kuchnie, izby opatrunkowe, kazamata komendanta. Komunikację w forcie zapewniały trzy poterny, które prowadziły do kaponier znajdujących się w fosie. Fort był obiektem dwuwałowym. Na górnym wale mieściły się stanowiska artylerii dalekiej rozdzielone poprzecznicami, w których znajdowały się schrony pogotowia. Natomiast na dolnym stanowiska artylerii bliskiej, schrony pogotowia. W latach 1902-1906 fort został zmodernizowany na dzieło pancerne. Na górnym wale zostały rozmieszczone tradytory artyleryjskie, na dolnym znajdowały się baterie pancerne z wieżami Senkpanzer M.02.

Wyposażenie:

• 4 wieże pancerne z 8 cm Senkpanzerkanone M.02,
• 6 armat kal. 8 cm M.98
• 6 armat kal. 15 cm M.61
• 6 armat kal. 6 cm M.99

Fort XIII San Rideau dzieło pancerne klasy „Einheitsfort” projektu Moritza von Brunnera. Fort powstał w latach 1892-1896, w miejscu pierwotnie przewidzianym w 1876 pod budowę ziemno-drewnianej baterii 11 „Bolestraszyce”, ostatecznie niezrealizowanej. Dwupiętrowy koszarowiec został odlany z betonu, na jego stropodachu umieszczono 6 dział. W koszarach mieściły się m.in. pomieszczenia mieszkalne, kuchnie, magazyny amunicji, żywniościowe, izby opatrunkowe. Wewnątrz koszarowca znajdował się schron centralny. Dzieło wyposażone było w tradytory. Fosa fortu broniona była przez galerie strzelecką przeciwstokową oraz dwie kaponiery.

Wyposażenie:

• 3 wieże pancerne z 15 cm Panzerhaubitze M.94
• 3 wieże pancerne z 15 cm Panzermörser M.80
• 6 armat kal. 8 cm Kasamatenkanone M.94
• 6 armat kal. 8 cm Minimalschartenkanone M.94

Fort XV Borek budowany w latach 1897-1900 jako fort pancerny jednowałowy. Lewy bark broniony był przez tradytor wyposażony w 2 armaty kal. 8 cm. Fosa broniona była przez kaponierę. Fort posiadał jednopiętrowe ceglane koszary wraz ze schronem centralnym. W koszarach mieściły się pomieszczenia dla załogi, izby opatrunkowe, kuchnie, magazyny amunicji oraz studnię. Dzieło posiadało baterię pancerną dla 2 armat kal. 8 cm oraz stanowisko obserwacyjne znajdujące się na czole fortu.

Wyposażenie:

• 2 wieże pancerne z 8 cm Panzerkanone M.94
• 2 armaty kal. 8 cm Minimalschartenkanone M.94

   Karol Kicman

Bibliografia:

1. Chrzanowski Ł., Artyleria Austro-Węgierska w latach 1860-1890, Wydawnictwo FORT, Przemyśl 2008
2. Forstner F., Twierdza Przemyśl, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2000
3. Idzikowski T., Forty Twierdzy Przemyśl, Wydawca Regionalny Ośrodek Kultury, Edukacji i Nauki w Przemyślu, Przemyśl 2001
4. Idzikowski T., Twierdza Przemyśl. Powstanie. Rozwój. Technologie, Wydawnictwo Arete, Krosno 2014