Na temat Twierdzy Przemyśl powstało wiele prac, naukowych oraz popularnych. Dotyczyły one głównie walk o Przemyśl oraz budowy umocnień. Jednak archiwa zarówno austriackie, jak i rosyjskie skrywają wiele informacji na temat tamtych walk. Badacze wciąż wyciągają nowe informacje, które ukazują nieznane dotąd fakty.

Dzięki uprzejmości prof. nzw. dr hab. Andrzeja Olejki, który aktualnie prowadzi badania nad walkami w Karpatach podczas Wielkiej Wojny na łamach strony internetowej MNZP mogę przedstawić nieznane dotąd informacje z Rosyjskiego Państwowego Archiwum Wojskowo-Historycznego (RPAWH), jakie w toku badań pozyskał historyk. Opublikowanie tych informacji pozwoli kolejnym badaczom na rozwój badań nad tematyką Twierdzy Przemyśl, a czytelnikom na poznanie szczegółów ostatnich dni walk w marcu 1915 r.

W ramach walk o fortyfikację oraz przejęcia Przemyśla działania wojenne prowadziła m.in. rosyjska polowa 11. Armia. Wśród informacji udostępnionych przez prof. A. Olejko znalazł się opis przedstawiający ostatnie dwa dni II oblężenia przemyskiej twierdzy przez te oddziały oraz walka przeciw węgierskim jednostkom tak zwanych „Przemyskich Lwów”. Tak przedstawiono te wydarzenia w archiwaliach z RPAWH:

Wieczorem 7 (20) III 1915 r. oblężony garnizon próbował uderzać z Twierdzy Przemyśl na Ujkowice lecz został zatrzymany silnym ogniem i zmuszony do odwrotu za linię dzieł twierdzy; własne rozpoznanie zajęło Krasiczyn – wzięci do niewoli jeńcy zeznali, że w akcji przerwania linii oblężenia wzięły udział 23. Dywizja Piechoty Honwedów, 85. Dywizja Piechoty Landwehry i 4. pułk kawalerii Honwedów z w/w dywizji (w ostatnich dniach dobrze karmiono żołnierzy, przed w/w natarciem żołnierzom rozdano suchary i konserwy na pięć dni)¹.

Nocą 8/9 (21/22) III 1915 r., na odcinku północnym i wschodnim oblężenia, przeciwnik bardzo aktywnie ostrzelał pozycje wojsk oblegających (37 tys. wystrzałów). Z nastaniem 9 (22) III 1915 r. zaobserwowano wysadzanie w powietrze przez obrońców dzieł Twierdzy Przemyśl – oddziały polowej 11. Armii przeszły na północnym i południowym odcinku oblężenia do ataku i około godz. 07.00 zaobserwowano na fortecznych dziełach wywieszone białe flagi, zaś o godz. 08.00 wrogi parlamentariusz podjechał na wzgórze 286 na południowy zachód od Pleszowic. W świetle przywiezionych przez niego informacji, do niewoli miało się poddać dziewięciu generałów, 3500 oficerów i 130 tys. żołnierzy – ilość ludności cywilnej – 30. tys. płk. Pniewski na czele kozackiego pułku kawalerii wraz z konną baterią artylerii zawiózł pismo do komendanta twierdzy z żądaniem bezwarunkowej kapitulacji, a wieczorem 9 (22) III 1915 r. odcinki obrony w północnym i południowym pasie obrony twierdzy zostały zajęte przez oblegające nadsańską fortecę oddziały armii carskiej. Kawaleria ks. Biegildiejewa z dwoma batalionami piechoty zajęła pozycje wewnątrz twierdzy na północnym brzegu Sanu i Zasaniu. Uralski kozacki pułk z baterią artylerii wszedł do Przemyśla od strony południowej, naprzeciw cmentarza ewangelickiego, zaś oddziały oblężnicze na wschodnim odcinku chwilowo zajmowały swoje pozycje wysyłając rozkazy do załóg dzieł, które z nich będą zajęte 10 (23) III 1915 r.; orenburski kozacki pułk z baterią artylerii przeszedł przez zbudowaną przez saperów przeprawę przez Wiar na szosie Mościska-Przemyśl (w dowództwie armii czekano na powrót płk. Pniewskiego)².

9 (22) III 1915 r. Na odcinku przemyskim, komendant Twierdzy Przemyśl gen. H. Kusmanek von Burgneustädten przyjął warunki kapitulacji – wojska oblężnicze 9 (22) III 1915 r. weszły do miasta, mosty na Sanie i Wiarze zniszczone z wyjątkiem drewnianego mostu na Wiarze na południe od Krównik, dzieła twierdzy wysadzone w powietrze³.

Oddziały rosyjskie doceniły odwagę i męstwo jakim wykazali się żołnierze c.k. Austro-Węgier. Dowódca wojsk oblegających Twierdze Przemyśl gen. Leonid Artamow powiedział do gen. Arpada Tamasy dowódcy 23. Dywizji Piechoty Honwedów: Walczyliście jak lwy a Pan jest królem wszystkich lwów⁴.

Krótki opis ostatnich dni oblężenia pokazuje nam nowe informację o wydarzeniach sprzed ponad stu lat. Badania historyczne jakie zostały podjęte do tej pory ukazały nam wiele faktów z tamtych wydarzeń, jednak jak pokazuje niniejszy artykuł jeszcze wiele informacji znajduje się w zasobach archiwalnych zarówno w Rosji, jak i Austrii. Zatem warto poszerzać nadal wiedzę na ten temat, gdyż było to jedno z najważniejszych wydarzeń dla naszego miasta.

Całość materiałów, które zostały tutaj przedstawione zostały opublikowane w czasopiśmie „Rocznik Przemyski” z 2019 r. wydawanym przez Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu wraz z MNZP. Niniejszy artykuł pt. Notatka dla Orszaku Jego Imperatorskiej Wysokości generała majora Grabbe, hrabiego Nikitina o okolicznościach zajęcia Twierdzy Przemyśl przez wojska rosyjskie, wstęp i oprac. znalazł się w tomie 55 z. „Przemyśl i Galicja Wschodnia w okresie kształtowania się granic II Rzeczypospolitej”. Rocznik dostępny jest w Bibliotece MNZP oraz TPN.

Tomasz Zając

Przypisy:

1. РГВИА. Ф. 2067. Оп. 1. Д. 140. Л. 191-192, s. 194-195 – meldunki z 8 (21) III 1915 r.
2. РГВИА. Ф. 2067. Оп. 1. Д. 140. Л. 214-215, Д. 2601, Л. 154, Л. 158-160, s. 199-200, 202 – meldunki z 9 (22) III 1915 r.
3. РГВИА. Ф. 2067. Оп. 1. Д. 140. Л. 228-229, s. 203-204 – meldunki z 10 (23) III 1915 r.
4. Dane z prywatnego archiwum dr Tibora Balli.