Oglądając stare zdjęcia ul. Jagiellońskiej – z okresu przedwojennego i jeszcze II wojny światowej naszą uwagę wzbudzą dwa budynki. Są to świątynie, stojące niedaleko siebie. Obydwie – żydowskie, stały na terenie tzw. Miasta Żydowskiego. Modlili się w nich przedstawiciele jednego narodu, jednej religii. Kres świątyń oraz ich sąsiedztwa nastąpił gwałtownie w tym samym czasie – II wojny światowej i czasu tuż po niej. Tutaj właściwie ich wspólne cechy się kończą. Obydwie powstały w różnych czasach, pod odmienne obrządki Judaizmu. Stara Synagoga, stojąca po wschodniej części placu była najstarszą murowaną w Przemyślu. Wybudowana u schyłku XVI w. była miejscem modlitwy odłamu ortodoksyjnego¹. Do XX w. wielokrotnie zmieniała kształt. Na nieregularnym planie, otoczona była dobudówkami, pełniącymi różne funkcje. Jej posadzka znajdowała się poniżej poziomu gruntu. Było to związane z dwoma powodami: kanonem budowy, wynikającym z halachy czyli prawa żydowskiego². A także szesnastowiecznym polskim ustawodawstwem, określającym zasady wysokości takowych świątyń.

Synagoga Tempel powstała o wiele później. Została oddana do użytku dnia 14.09.1890r.³. Należała ona do grupy żydowskiej „Izraeliszer Bethojz-Ferajn”, nurtu „Judaizmu Reformowanego”⁴.

Żydzi, należący do tego odłamu stawali w opozycji do nurtu ortodoksyjnego, choćby przez wprowadzenie liturgii w języku polskim⁵. Ten kontrast widziany był także w jej bryle architektonicznej. Zbudowana z cegły, o zwartej, symetrycznej bryle, z daleka wręcz przypominała kościół chrześcijański. Orientowana inaczej, niż Stara Synagoga. I, co najbardziej zaskakujące – do trzech drzwi wejściowych, także przywodzących na myśl wejścia do kościołów prowadziły schody. Synagoga bazowała na świątyniach budowanych w Austrii. Analizując ich plany architektoniczne⁶ widać, że posadzkę sali głównej umieszczano powyżej poziomu gruntu. Analogicznie mogło tak być i w Przemyskiej synagodze, co łamało założenia halachy. Pierwotnie nie posiadała nawet bimy⁷. Na uwagę zasługuje forma finansowania jej budowy. Wymienić tutaj należy zbiórkę funduszy. Jedna z jej form była loteria fantowa, do pomocy zaangażowano także Józefa Ignacego Kraszewskiego, prosząc go o wsparcie⁸. Budowa szczęśliwie dobiegła końca, wyznawcy nurtu reformowanego mieli wreszcie swoje miejsce do modlitwy. Mieszkaniec Przemyśla Ignacy Izaak Felder wspominając synagogę Tempel zwracał uwagę na wiele cech, przywodzących mu na myśl świątynie chrześcijańskie. Był to brak podziału na część męską i żeńską, zmiany w obrządkach i tradycjach, polski język liturgii czy sami wierni. Ci, wywodzący się z inteligencji ubierali się i wyglądali jak świeccy obywatele. Doprowadzało to do podziałów w społeczeństwie żydowskim i nieuznawania Żydów reformowanych za wiernych tej samej religii przez wyznawców nurtu tradycyjnego. Jednak w późniejszym czasie synagoga została przynajmniej częściowo dostosowana do pierwotnego kanonu. Dodano bimę, poszerzono wnętrze⁹. Należy zwrócić uwagę na fakt, że wyznawcy nurtu reformowanego przełomu wieków XIX i XX stanowili dość sporą grupę, o ile nie przeważającą. Świadczyć o tym może budowa kolejnej synagogi, znajdującej się w dzielnicy Zasanie. Historię najkrócej stojącej murowanej, przemyskiej synagogi – Tempel kończy II wojna światowa. Analizując zdjęcia z czasów końca okupacji stan jej zrujnowania, w stosunku do Starej Synagogi był spory, prezentując zarysy murów pośrodku rumowiska. Resztki zrujnowanych świątyń i kamienic rozebrano na materiał budowlany. Obecnie po synagodze Tempel pozostał skwer przy ul. Jagiellońskiej, przy którym znajduje się węzeł komunikacji autobusowej. Jej śladem mogą być fundamenty, przykryte warstwą ziemi. Natomiast pamiątki po mieszańcach i wyznawcach rożnych nurtów judaizmu znajdują się w zbiorach MNZP. Część z nich obejrzeć można na stałej wystawie w głównym budynku Muzeum, przy pl. Berka Joselewicza 1, pt.”Opowieść o Żydach Przemyskich”.

Dla miłośników kultury żydowskiej miasta, a także architektury polecamy kolejny model kartonowy do składania.

Tomasz Król

Przypisy:

1. J. Kostek, Świat przeszły dokonany, Przemyśl 2012, s.7.
2. J. Błoński, Zaginiony świat historia Żydów przemyskich, Przemyśl 2016, s.18.
3. A. Siciak, Synagoga Tempel w Przemyślu, „Nasz Przemyśl”, maj 2010, s.9.
4. J. Błoński, Zaginiony świat historia Żydów przemyskich, Przemyśl 2016, s.20.
5. Ibidem.
6. B. Martens, The Destroyed Synagogues of Vienna – Virtual city walks, Berlin 2011, s. 36.
7. J. Błoński, Zaginiony świat historia Żydów przemyskich, Przemyśl 2016, s.20.
8. A. Siciak, Synagoga Tempel w Przemyślu, „Nasz Przemyśl”, maj 2010, s.9.
9. J. Błoński, Zaginiony świat historia Żydów przemyskich, Przemyśl 2016, s.20-21.

Model synagogi Tempel w Przemyślu

Model synagogi Tempel w Przemyślu

Model synagogi Tempel w Przemyślu i Starej Synagogi