W kręgu wiejskiej architektury – bróg
Bogactwem wsi polskiej jest ukształtowane przez stulecia dziedzictwo materialne, takie jak krajobraz kulturowy, architektura, sposób gospodarowania. Świadomość wartości i różnorodności dziedzictwa wiejskiego to podstawa umocnienia poczucia tożsamości oraz dostrzeżenia genius loci. W Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej w Przemyślu znajdują się stare zdjęcia obrazujące wygląd wsi i miasteczek. Pozwalają one zobaczyć przeobrażenia i zmiany jakie zaszły na przestrzeni ostatnich lat. Na fotografiach można odnaleźć obrazy starych chat, ale również zagród i brogów.
Zasadą budownictwa wiejskiego była użyteczność i praktyczność rozwiązań, które wynikały z doświadczeń wielu pokoleń i miejscowej tradycji. Istniejące w danym gospodarstwie zabudowania dostosowane były do rodzaju produkcji rolnej i zamożności gospodarzy. W nowoczesnej gospodarce wiejskiej znikają niektóre rodzaje budowli. Coraz rzadziej na wsi możemy zobaczyć brogi.
Bróg to budowla pomocnicza w gospodarstwie, służąca do przechowywania siana, niewymłóconego zboża lub słomy. Bróg ochronił te plony przed deszczem i śniegiem. Najstarsze brogi miały postać sterty obłożonej żerdziami lub nakrytej kilkoma związanymi, luźno zwisającymi drągami. Z czasem sterty (stogi) stały się rodzajem wiaty do przechowywania słomy lub siana.
Pod względem konstrukcyjnym, bróg składał się z czterech słupów wkopanych w ziemię, platformy i zwykle czterospadowego dachu. Dach był ruchomy i jego położenie zależało od ilości złożonej słomy, zboża lub siana. Ruchomy dach opierano na słupach i zaczepiano o zaciosy bądź podpierano kołkami. Bróg zwykle stawiano na warstwie gałęzi iglastych w celu zabezpieczenia zboża lub siana od wilgoci, a przede wszystkim przed gryzoniami. Jeżeli w brogu było przechowywane niewymłócone zboże to na spodzie układano deski lub żerdzie, a nawet robiono platformę napalową, by zboże nie stykało się z ziemią1. W zagrodzie bróg sytuowany był zwykle w pobliżu stodoły. Tego typu budowla była bardzo popularna w Polsce południowo-wschodniej.
W niektórych wsiach ziemi przemyskiej można było spotkać brogi, których część przyziemna była obudowana i tworzyła pomieszczenie. Krzysztof Ruszel podkreśla, że w takim obudowanym brogu między słupami znajdowała się konstrukcja zrębowa z powałą i drzwiami, przykryta ruchomym dachem2. Powstawało w ten sposób wnętrze ocieplone warstwą słomy lub siana ułożonej na stropie. Takie brogi były wykorzystywane jako szopa na narzędzia i drobne sprzęty, czasem też jako chlew lub pomieszczenie dla innych zwierząt.
Troska o plony od zawsze wyzwalała pomysłowość i innowacyjność. By chronić zbiory budowano obszerne stodoły, ale także brogi, na co zwrócił uwagę Krzysztof Kwaśniewski pisząc: „Wyrazem tej troski było zapewne również upowszechnienie się brogów, ale nie jako urządzenia podstawowego, lecz jako konstrukcji pomocniczej, używanej z konieczności zamiast stawianych z tradycyjną pieczołowitością stert”3. Można powiedzieć, że brogi były budowlami gospodarczymi chroniącymi plony i stanowiły element pośredni między stertą a stodołą.
W chwili obecnej, kiedy upływający czas wywarł nieodwracalne piętno zniszczenia dawnej architektury wiejskiej, to z sentymentem patrzymy na stare fotografie i utrwalone na nich budowle.
dr Małgorzata Dziura
Przypisy:
- K. Kwaśniewski, Brogi jako element zagrody chłopskiej w Polsce (na podstawie badań etnograficznych w 1955 rok), „Etnografia Polska” t. 9, 1965, s. 116.
- K. Ruszel, Leksykon kultury ludowej w Rzeszowskim, Rzeszów 2004, s. 47.
- K. Kwaśniewski, Brogi…, s. 120.
