Wśród archeologicznych zabytków należących do zbiorów Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej znajduje się żelazny grot broni drzewcowej odnaleziony w 1967 r. w trakcie wybierania gliny na terenie starej cegielni nr 12 w Pikulicach (obecnie znajdującej się w granicach miasta Przemyśla) na głębokości ok. 3 m. Znalezisko zostało przekazane do Muzeum przez kierownika cegielni, pana Władysława Boronia. Pomimo oględzin miejsca odkrycia nie natrafiono w jego pobliżu na żadne ślady materiałów archeologicznych ani warstw kulturowych. Datowanie artefaktu ze względu na brak kontekstu archeologicznego ustalono na podstawie jego cech dystynktywnych oraz analogii na późnorzymskie, ok. III-IV w. n.e. (Koperski 1971, 569-570). (Ryc. 1)

Grot o szerokim i dość cienkim, wygiętym łukowato liściu z wyraźnie zaznaczonym żeberkiem posiada długość 20 cm, szerokość 7,5 cm i grubość 0,7 cm, a jego wierzchołek i górna partia noszą ślady zniszczeń korozyjnych. Ośmioboczna, lekko rozszerzająca się ku wylotowi tuleja z zachowanym nitem osiąga wymiary 17 cm, natomiast jej średnica wynosi 2 cm. Całkowita długość zabytku zawiera się w granicach 37 cm. Biorąc pod uwagę wymiary, proporcje oraz sposób ukształtowania poszczególnych części artefaktu można zaliczyć go do typu VIII odmiany 1 grotów kultury przeworskiej wg P. Kaczanowskiego (Kaczanowski 1995, 19, 63, tabl. IX:1,2) jako jeden z dłuższych egzemplarzy. Groty tego typu występują w rozwiniętym stadium fazy B2 okresu rzymskiego, jednak najczęściej napotyka się je w zespołach datowanych na fazę C1a (koniec wczesnego/młodszy okres rzymski – od końca I w. do pocz. III w. n.e.).

Centralną powierzchnię liścia grotu ozdobiono obustronnie jednakowym ornamentem negatywowym w postaci wybijanych tłoczkiem punktów. W partii środkowej, wzdłuż żeberka, biegną lekko wygięte w łuk linie złożone z puncowanych kropek. Kolejną część motywu zdobniczego tworzą obustronne, łukowate pasy złożone z nachodzących na siebie trójkątów, których pola wewnętrzne ozdobiono/podzielono równoległymi wykropkowanymi liniami. Ostatnią, najbardziej zewnętrzną partię ornamentu tworzą symetryczne, wygięte pasy kolejnych trójkątów. Są one naprzemiennie wypełnione zdobieniem w postaci wybijanych punktów, bądź też ich pozbawione. Część górna ornamentu została zniszczona przez korozję. (Ryc. 2).

Zabytek z Pikulic nie jest jedynym przykładem puncowanego ostrza broni drzewcowej, a grotów posiadających podobny ornament odnaleziono na terenie Polski ponad trzydzieści. Niegdyś zdobienie w postaci tzw. negatywowych trójkątów interpretowano jako objaw wpływów kultury wielbarskiej na wschodnią strefę kultury przeworskiej (Kaczanowski, Zaborowski 1988, 236), jednakże ostatnie odkrycia poświadczają występowanie podobnie dekorowanych grotów również na zachodnich terenach kultury przeworskiej oraz na obszarze bałtyckim (Kontny 2017, 198-199). Przypuszczano także, iż tego rodzaju ornamentem zdobiono wcześniej ceramikę kultury jastorfskiej (Wołągiewicz 1993, 62). (Ryc. 3)

Stosunkowo niedawno B. Kontny zaproponował nową, ciekawą interpretację motywów zdobniczych pojawiających się na grotach w postaci zygzaków lub trójkątów negatywowych zakończonych wolutami. Badacz ten, jako pierwszy, zauważył podobieństwo pomiędzy wybijanymi, geometrycznymi wzorami o pionowym przebiegu a przedstawieniami stylizowanej pary smoków bądź węży (czasami dwugłowych). Wolutowe zakończenia motywu miałyby symbolicznie obrazować ich głowy. Warto dodać, iż zdobienie w postaci negatywowych trójkątów ujętych w łukowato wygięte pola po dwóch stronach żeberka może przypominać nie tylko ciała smoków, ale także paszcze pełne zębów (Kontny 2017, 200) lub charakterystycznie zdobioną skórę węży.

Przedstawienia pary przeplatających się smoków znane były w kulturze Celtów, a także pojawiały się jako wątek zdobniczy na broni pochodzącej ze stanowisk bagiennych w Skandynawii np. na drewnianych pochwach mieczy ze stanowiska Nydam Id w Jutlandii (Vang Petersen 2003). W mitologiach wielu ludów te legendarne stworzenia często ukazywano jako wielkie węże i łączono ze światem wodnym. Symbolizowały również potęgę, władzę i autorytet oraz mądrość, siłę i waleczność. Z drugiej strony były uosobieniem chaosu, złych mocy i zniszczenia. Te wszystkie atrybuty dobrze wpisują się w świat wartości wojowników, których broń zdobiły. (Ryc. 4)

Kontny podaje też inną możliwą interpretację ornamentu negatywowych trójkątów: jako przedstawienie pioruna (na egzemplarzach bez elementu wolutowego), który pojawiał się już jako zdobienie na grotach (Biborski 1986, 128; B. Kontny 2004, 148-149, ryc. 7:2). Podobne motywy (zygzak, negatywowe trójkąty) znane są jako elementy zdobnicze mieczy. Analizując poszczególne wzory pojawiające się na grotach badacz wyróżnił pięć typów zdobienia. Typ 1 nazwany klasycznym wyróżniał się ornamentem złożonym z trójkątów opartych podstawami na żeberku grotu a wierzchołkami skierowanych ku brzegowi liścia (rzadko dochodząc do jego granicy) ujętych w półkoliste ramy i naprzemiennie zdobionych puncowaniem. W typie 2 pozostawiano niezdobiony pas o kształcie wężowej wstęgi pomiędzy wygiętymi łukowato polami złożonymi z trójkątów dekorowanych wybijanymi punktami, przy czym ten sam motyw pojawiał się po obu stronach żeberka. Niekiedy pasy zwieńczone były wolutami w górnej partii zdobienia lub na obu jego końcach. Z kolei typ 3 tworzyły motywy pozbawionych ornamentu czworoboków ułożonych na wierzchołkach w pasach zdobienia. Typ 4 zyskał miano wzoru „parkietowego” ze względu na charakterystyczny sposób zdobienia. Trójkąty tworzące ten ornament dekorowane były równoległymi liniami złożonymi z wybijanych punktów, a całość przypomina wzór parkietu podłogowego. Ornament opisany jako typ 5 to motyw zygzakowatej linii rozdzielającej pola niezdobionych trójkątów ujętych w półkoliste obramowanie. Powtarza się on po obu stronach żeberka i towarzyszą mu inne formy dekoracyjne (np. poziome linie łączące miejsca załamania zygzakowatej linii lub dodatkowe punkty). Ponadto występują typy mieszane, łączące kilka motywów zdobienia bądź jeden zwielokrotniony, a także groty z negatywowymi półkolami, łukami i prostokątami (Kontny 2017, 195-197). (Ryc. 5)

Zgodnie z tym podziałem dekoracja grotu z Pikulic została określona jako typ mieszany 4→1, w którym przy żeberku zastosowano wzór parkietowy, a następnie zabytek ozdobiono motywem klasycznym – typu 1 (Kontny 2017, 201). Badacz zawęził chronologię dla większości grotów zdobionych tym ornamentem do fazy B2b, a sporej ich części do początku młodszego okresu wpływów rzymskich (pierwsza poł. II w. n.e.) (Kontny 2017, 198).

Obecnie grot prezentowany jest na wystawie stałej pt. „Panorama pradziejów i wczesnego średniowiecza regionu przemyskiego” w Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej w jednej z gablot poświęconej okresowi wpływów rzymskich pośród innych militariów typowych dla kultury przeworskiej.

Interpretacja znaczenia motywu zdobiącego artefakt nadal pozostaje otwarta i być może kolejne znaleziska podobnie zdobionych ostrzy broni drzewcowej pozwolą na weryfikację obecnych i wysunięcie kolejnych hipotez.

Sabina Stempniak-Kusy

Bibliografia:

1. Biborski M., 1986, Zdobiona broń z cmentarzyska ciałopalnego z okresu wpływów rzymskich z Gaci k. Przeworska, Materiały Archeologiczne XXIII, 113-134.
2. Kaczanowski P., 1995, Klasyfikacja grotów broni drzewcowej kultury przeworskiej z okresu rzymskiego, Klasyfikacje zabytków archeologicznych I, Kraków.
3. Kaczanowski P., Zaborowski J., 1988 Bemerkungen über die Bewaffnung der Bevölkerung der Wielbark-Kultur, (w:) J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim (materiały z konferencji), tom I, Lublin, 221-239.
4. Kontny B., 2004, Uzbrojenie kultury przeworskiej w okresie wpływów rzymskich i początkach okresu wędrówek ludów, (w:) J. Andrzejowski, A. Kokowski, Ch. Leiber (red.), Wandalowie – strażnicy bursztynowego szlaku. Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 8 marca – 16 czerwca 2004. Katalog wystawy, Lublin-Warszawa, 143-161.
5. Kontny B., 2017, Smok (?) z Łabapy. Ze studiów na ornamentowanymi grotami z okresu wpływów rzymskich, (w:) J. Andrzejowski, C. v. Carnap-Bornheim, A. Cieśliński, B. Kontny (red.), Orbis barbarorum. Studia ad archaeologiam Germanorum et Baltorum temporibus Imperii Romani pertinentia Adalberto Nowakowski dedicata. Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina, tomus VI, Warszawa-Schleswig, 191-207.
6. Koperski A., 1971, Późnorzymski grot oszczepu z Pikulic, pow. Przemyśl, Wiadomości Archeologiczne XXXV, z. 4 (1970), 569-570.
7. Vang Petersen P., 2003, Nydam bog – new finds and observations, (w:) L. Jørgensen, B. Storgaard, L. G. Thomsen (red.), The Spoils of Victory. The North in the shadow of the Roman Empire, Copenhagen, 258-285.
8. Wołągiewicz R., 1993, Ceramika kultury wielbarskiej między Bałtykiem a Morzem Czarnym, Szczecin.

ryc.1

Ryc. 2

ryc.203_0

Ryc. 4

Ryc. 5. Grot z Pikulic. Za: A. Koperski 1971, ryc. 1.