Takimi słowami Kazimierz Osiński podpisał w inwentarzu zabytków kostki mozaikowe (tesserae), które wniósł (oprócz wielu innych obiektów) w 1910 roku do nowo powstałej placówki muzealnej. Do dziś w zbiorach zachowała się tylko jedna z nich. Kostka wykonana została z jasnego marmuru w lekko szarawym odcieniu. Wykuto ją na kształt niezbyt foremnego sześcianu, o długości boków 13,6 x 12,5 x 10 mm. Górna powierzchnia gładka i nieznacznie wypukła, pokryta jest bliżej nieokreślonym barwnikiem o jasnoróżowym zabarwieniu. Na niej, na żółtym podkładzie umieszczony został najstarszy numer inwentarzowy tego zabytku – 1066. Pozostałe powierzchnie kostki są zdecydowanie mniej równe. W zagłębieniach zachowały się przywarte drobiny zaprawy, w której pierwotnie osadzona była w mozaice.

Z informacji zapisanych na kartach pierwszego spisu zabytków wynika, że kostka wraz z czterema innymi, przywieziona została z Pompei. W zbiorze eksponatów pochodzących z tego rzymskiego miasta (obecnie jednego z najważniejszych stanowisk archeologicznych), które zasłynęło w historii tragicznymi wydarzeniami z 24 sierpnia 79 roku naszej ery, znalazły się również kawałek stiuku z Pompei (zachowano opisy eksponatów z inwentarza), kawałek marmuru z domu pompejańskiego oraz gwóźdź z lawą z Pompei.

Pojedyncza kostka kamienna wydaje się być zabytkiem mało interesującym, jednak w większej grupie potrafi stworzyć prawdziwe dzieło sztuki. Nie bez powodu tworzenie mozaik wliczane jest do technik malarskich.

Mozaika powstaje poprzez ułożenie obok siebie barwnych drobnych elementów wg wzoru i zespolenie ich z podłożem przez osadzenie w zaprawie. Mozaiki układane mogą być z różnych materiałów począwszy od kamyków, szkła, czy ceramiki, skończywszy na różnych materiałach organicznych (muszle, drewno, pióra).

Początki tej techniki sięgają IV-III tysiąclecia p. n. e. Najstarsze mozaiki znane są z Mezopotamii. W Uruk wykonane były z barwionych wałków gliny wciskanych w zaprawę. Miały ciekawe zastosowanie, gdyż oprócz walorów czysto estetycznych (układane były w geometryczne wzory), chroniły mury przed niszczącym działaniem środowiska. Sumerowie około 2,5 tys. lat p. n. e. do wykonywania ściennych mozaik stosowali muszle i kamienie, w tym także półszlachetne lapis lazuli. Kamiennymi kostkami o kształtach trójkątnych, kwadratowych bądź nieregularnych ozdabiali początkowo tylko mury. Z czasem zaczęto stosować je także do ozdabiania podłóg. Pierwsze ozdobne bruki wykonane z białych i czarnych kamieni znane są z asyryjskiego akropolu w Tell Achmar i pochodzą z czasów pomiędzy X a VIII wiekiem p. n. e.

Na terenie kultury egejskiej układanie posadzek z kamienia we wzory znane jest dopiero od VI-V wieku p. n. e. Najstarszym przykładem jest posadzka w świątyni Ateny Pronaja w Delfach ułożona z kamieni naturalnych w dekoracyjny motyw. Grecy w tym czasie stosowali do wykładania podłóg również małe ok. 6 cm średnicy otoczaki rzeczne i morskie o różnej barwie. Rzymianie takie mozaiki nazwą „opus barbaricum”.

Grecy jako pierwsi wprowadzili motywy figuralne do treści przedstawień mozaiki. Od końca V wieku tematem przedstawień są sceny mitologiczne, przedstawienia polowań, wzory kwiatowe i różne ornamenty. Oprócz większych naturalnych kamieni, greccy artyści zaczęli stosować drobne naturalne kamienie oraz małych rozmiarów, specjalnie opracowane kamyki. Jedne z najpiękniejszych zespołów mozaik pochodzą z Olintu na Półwyspie Chalcydyckim czy z pałacu królów macedońskich i domów mieszkalnych w Pelli.

Rzymianie technikę układania mozaik z drobnych, obrobionych kamieni przejęli od Greków i nazwali ją „opus tessellatum” (od łacińskiego słowa tessellae tzn. mała kostka). Materiał stanowiły specjalnie obrobione i pocięte na kwadraty i prostokąty kostki wielkości od 0,7 do 1,5 cm i ułożonych ściśle obok siebie. Kostki te przygotowywano przede wszystkim z marmuru, ze względu na jego łatwą obróbkę. Materiał stanowiły też twardsze skały: bazalty, porfiry, wapienie i różne minerały, ale również szkło i fragmenty ceramiki. Stosowanie drobniejszych kostek pozwalało na uzyskanie bardziej plastycznych przedstawień i postaci. Często wykorzystywano większe kostki do tła i obramień, drobniejsze do wykonania konturów, postaci i detali wymagających większej precyzji. Wprowadzenie w II wieku p.n.e. do tej techniki tzw. emblema pozwoliło na wręcz malarskie oddanie przedstawień. Emblema stanowiły wydzieloną część kompozycji z przedstawieniami figuralnymi, znajdującymi się w środku mozaiki. Wykonywane było z bardzo małych kamyków różnego kształtu i średnicy ok. 1 mm, zwanych przez Rzymian vermiculus – robaczki. Technikę emblema nazywano też vermiculatum. Emblema wykonywano najczęściej w pracowniach, a następnie gotową kompozycję przenoszono na miejsce docelowe, wpasowując je w mozaikę. Nierzadko też mieszano obie wyżej wymienione techniki, rezygnując z wyraźnego oddzielenia emblema od pozostałej części mozaiki, tak że figury znajdowały się w różnych częściach mozaiki, nierzadko zajmując całą jej powierzchnię. Tak powstała mozaika nazwana została jako opus musivus (choć pierwotnie Rzymianie tą nazwą określali wyłącznie mozaiki ze szkła).

W Rzymie w okresie największego rozkwitu dominowały trzy zasadnicze sposoby układania mozaik. Oprócz wspomnianych opus tessallatum i emblema verrmicullatum tworzono również kompozycje z cienkich i mających różne kształty płytek kamiennych, w tzw. opus sectile. Technika polegała na wykładaniu dość dużymi płytami kamiennymi podłogi, dociętymi dokładnie do formy ornamentu. Najstarsze wykonywano z marmuru, z czasem wykorzystywano również inne skały, głównie tufy, bazalty, granity i porfiry. Mozaiki te były dwu bądź wielobarwne. Przykłady tak wykonanych posadzek zachowały się w Pompei i datowane są od II wieku p.n. e.

Z końcem I wieku p n. e. w Rzymie upowszechnił się zwyczaj układania mozaik na ścianach. W samym Herkulanum i Pompei znanych jest ok 40 przykładów takich mozaik datowanych na ostatnie półtorej dekady istnienia tych miast. Nie zajmowały one dużej powierzchni. Zdobiły zazwyczaj małe przestrzenie, takie jak kolumny, nisze. Co ciekawe wykonywanie były w zdecydowanej większości z kostek szklanych. Wykorzystanie szkła rozszerzyło możliwości kolorystyczne mozaik. Dodatkowo, na właściwie wyeksponowanej ścianie, przy grze światła dziennego dawało niezwykle malownicze efekty. Rzymianie kochali mozaiki. Stosowali ją w Italii, jak i w prowincjach. Wraz z podbojami i powiększaniem terytorium Cesarstwa moda na mozaiki powiększała zasięg. Rozwijająca się sztuka ich układania swoje apogeum osiągnęła w III-IV wieku n. e. Szybko została też zaadaptowana w świecie chrześcijańskim, a wraz z podpisaniem edyktu mediolańskiego oficjalnie uznającego chrześcijaństwo, rozwinęła nowe możliwości.

Pompejańska kostka w zbiorach przemyskiego muzeum pozostanie tajemnicą. Brak jest informacji w jaki sposób pozyskał ją pierwszy kustosz muzeum. Trudno orzec czy kiedyś dowiemy się, jakie zdobiła wnętrze i częścią jakiego przedstawienia była wraz z pozostałymi czterema zaginionymi.

Magdalena Krzemińska