W ponadstuletniej historii Muzeum w zabytkach etnograficznych zachowały się pisanki, które przekazywali darczyńcy do pierwszych zbiorów powstającego Muzeum. Pisanki pochodziły przeważnie z huculszczyzny a można je oglądać na wystawie stałej w MNZP. Tak delikatne obiekty przetrwały czasy wojen, przetrwały także liczne relokacje samej siedziby Muzeum i muzealnych magazynów.

Symbolika barw i wzorów.

Pisanka jako symbol rodzącego się życia ma swoją wielowarstwową symbolikę. Począwszy od barwy zasadniczej – barwy tła. Najstarsze obrzędowe kraszanki, czyli jajka okraszone na jeden kolor, miały barwę czerwoną, którą uzyskiwano z czerwca polskiego, owada, licznie pojawiającego się w czerwcu. Jego zebrane i ususzone larwy służyły jako czerwony barwnik. Na marginesie należy dodać, że larwy czerwca polskiego w okresie staropolskim były naszym towarem eksportowym do całej Europy i służyły jako barwnik do tkanin. Czerwony to kolor magiczny – oznacza życie i ogień a także wojnę i miłość. Czerwony kolor chronił przed złem i demonami, dlatego pisanki z czerwonym tłem lub czerwonymi motywami dawano dzieciom. Oprócz czerwonych kraszanek dzieciom dawano pisanki ze wzorem w „Wilcze zęby”. „Wilcze zęby” tworzą dwie linie zygzaka biegnące naprzeciwlegle. Pisankę z „wilczymi z zębami”, jako przedmiot apotropeiczny, wkładano również małym dzieciom do kołyski, by odstraszyć złe duchy i boginki, Dodatkowo dla wzmocnienia apotropeicznego działania „wilcze zęby” miały czerwoną lub czarną barwę.

O naturalnych barwnikach, którymi kraszono pisanki, należało pomyśleć już w lecie. Płatki chabrów rosnących w polu dawały kolor niebieski, który symbolizował wodę. Bez wody nie ma życia, ale jej nadmiar poprzez ulewne deszcze i powodzie przynosi straty. Niebieskie pisanki miały chronić przed klęskami powodzi i suszy oraz zapewnić zdrowie. Późniejsze pi-sanki, o barwie fioletowej, uzyskanej z kwiatów malwy czarnej, nawiązywały swą barwą do wystroju kościoła w okresie Wielkiego Postu. Bardzo popularne do chwili obecnej jest używanie łupin z cebuli do barwienia jaj. W zależności od barwy skorupki i długości farbowania uzyskiwano różne nasycenie koloru. Barwa żółta oznacza słońce i budzącą się wiosnę a tak-że złoto i bogactwo. To również prastara prośba o dobre żniwa i obfite plony. Chrześcijaństwo nadało tej barwie symbol świętości poprzez skojarzenia z aureolą. Pomarańczowy to siła i wytrzymałość. Różne odcienie brązu, które również pozyskiwano z łupin orzecha włoskiego, nawiązują do Matki Ziemi z prośbą o to by wydała obfite plony. Na dwóch biegunach ulokowane są barwy zielona i czarna. Zieloną dawało młode żyto – a oznaczała budzenie się nowego życia, wiosnę, zaś w XIX wieku – wolność. Natomiast barwa czarna otrzymywana z kory dębu i opiłków metali odnosiła się do wieczności i nieskończoności oraz wzmacniała działanie apotropeiczne.

Nie tylko barwa pisanki miała znaczenie, również wzory na pisankach. Już samo pojęcie pisanka wywodzi się od pisania wzorów woskiem, tak jak pisało się ikony. Wzory ewoluowały, były charakterystyczne dla danej okolicy lub wsi; otrzymywały swoje specyficzne nazwy. W ostatnich dziesięcioleciach przekształciły się w graficzne elementy ozdobne, utraciwszy swą pierwotną symbolikę. Była ona bardzo wyrazista. Na przykład pojedyncza linia łamana [tak zwany zygzak] odzwierciedla koleje ludzkiego losu i przedstawia krzywą życia; młodość- starość, dobro- zło, zdrowie – choroba itd. Linia prosta to linia życia – oby nam biegło życie prosto i nieskomplikowanie. Wszelkiego rodzaju gwiazdy i Słońce [w tym różne rodzaje swastyki] symbolizują, budzenie się [po zimowym letargu], nowe życie, wzrost i pomyślność. Drzewa bezpośrednio nawiązują do „drzewa życia” symbolizują wieczność i nie-śmiertelność a także zdrowie [por. zdrowy i silny jak dąb].

Wierzenia.

Istnieje sporo wierzeń związanych z pisankami. Już przez samo poświęcenie w Wielką Sobotę nabierały niezwykłych właściwości. We wszystkich kulturach jajo jest amuletem przeciw złym mocom i czarom. Znaki czynione na jajkach miały charakter magiczny i miały chronić domostwo przed złymi duchami, rzucaniem uroku, czarami i chorobami. Aby stworzyć barierę, przez którą nie przeniknie zło i nieszczęście do domu – należało trzykrotnie obiec dom z koszem, w którym znajdowały się poświęcone pisanki, zgodnie z ruchem Słoń-ca. W celu ochrony domostwa zakopywano łupki z poświęconych pisanek pod progiem do-mu i budynków gospodarczych. Skorupki jaj rzucane na dachy miały chronić zabudowania przed uderzeniem pioruna. Gdy po długiej przerwie wyprowadzano trzodę na pierwszy wypas, kropiono krowy kropidłem z palmy wielkanocnej, którą zanurzano w święconej wodzie i toczono jaja po grzbietach zwierząt, by były dorodne i zdrowe.

Skorupki z pisanek nie wyrzucano a kładziono pod drzewa w sadach, by obficie owocowały oraz zakopywano w polu by uchronić zbiory przed szkodnikami i by zapewnić wysokie plony.

Wierzono, że poświęcone jajko nie psuje się przez cały rok, można podawać je jako lekarstwo, natomiast woda z gotowanych pisanek ma moc uzdrawiającą i upiększającą i na-leżało w niej umyć twarz.

Katarzyna Trojanowska