W zbiorach Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej znajduje się ok. 70 ujęć Kalwarii Pacławskiej zwanej również Jerozolimą Wschodu. Najciekawsze z nich to klisze szklane autorstwa Oskara Morawetza z 1932 r. Przedstawiają one drewnianą zabudowę pokrytą strzechą oraz dzwonnicę po nieistniejącej, starej cerkwi. Ciekawostką jest również komplet 39 fotografii wykonanych techniką sepii w latach 1906-1907. Ujęcia te wykorzystano w przewodniku po Kalwarii: „Kalwarya Pacławska. Monografia ilustrowana”, wydanego nakładem OO. Franciszkanów z Kalwarii, w drukarni „Udziałowej” Jana Łazora w Przemyślu w 1907 r. Muzeum posiada także wizerunki Matki Bożej Kalwaryjskiej oraz kościoła.

Kalwaria Pacławska to wioska założona przez Andrzeja Maksymiliana Fredrę w 1665 r. W ciągu 3 lat wybudowano tu drewniany kościół i klasztor, do którego sprowadzono franciszkanów. Wokół podjęto prace przy budowie fortyfikacji. W 1770 r., Szczepan Józef Dwernicki, ofiarował zacną sumę pieniędzy na rozpoczęcie budowy nowego, murowanego kościoła i okolicznych kapliczek. Następnie obok kościoła wybudowano również murowany, parterowy klasztor (później rozbudowany). W Świątyni znajduje się cudowny obraz Matki Bożej Kalwaryjskiej i co roku, w sierpniu, odbywa się tu wielki odpust. Przybywają tu tłumy pielgrzymów, którzy modlą się, śpiewają pobożnie, przystępują do spowiedzi i procesyjnie obchodzą Dróżki Męki Pańskiej i Drużki boleści i chwały Matki Bożej (il. 1 i 2).

Il. 1. Tzw. „Krzyż w rzece Cedron”, Galicja, Kalwaria Pacławska 1906-1907, (zb. MNZP, MPF-15440)

Il. 2. Kapliczki: „Gradusy” i „Ratusz Piłata”, Galicja, Kalwaria Pacławska 1906-1907, (zb. MNZP, MPF-15431)

Wśród wielu kapliczek na szczególną uwagę zasługuje kaplica grobowa Tyszkowskich (il. 3) wybudowana w latach 1896-1906, w stylu neogotyckim. W jej wnętrzu znajduje się alabastrowy ołtarz, w oknach witraże, a w podziemiach krypty. Nad wejściem umieszczono herb rodu. Wokół kaplicy postawiono murowane ogrodzenie z metalowymi, ozdobnymi prętami. Z tą kaplicą wiąże się również pewna legenda, że do dnia dzisiejszego trumna nieczułej hrabiny z Tyszkowskich stoi w wodzie, a to za przyczyną klątwy. Podczas upalnego lata hrabina odmówiła wody zmęczonej kobiecie z umierającym z pragnienia dzieckiem; niemowlę umarło. W zamian hrabina usłyszała „- Obyś pławiła się w tej swojej wodzie do dnia sądnego”.

W rzeczywistości nie tylko ta trumna w kryptach jest podtopiona, ponieważ jest tu bardzo wysoki poziom wód gruntowych, co widać także na pobliskim cmentarzu.

Il. 3. Kaplica grobowa Tyszkowskich, Galicja, Kalwaria Pacławska 1906-1907, (zb. MNZP, MPF-15430)

Wśród drewnianych kapliczek zachowała się natomiast, usytuowana na uboczu, w głębi lasu, „Pustelnia Świętej Marii Magdaleny” zwana potocznie „Magdalenką” (il. 4). Zbudowana na planie prostokąta, na kamiennym podmurowaniu. Wewnątrz posiada ołtarzyk snycerski z obrazem Świętej Marii Magdaleny. Pątnicy chodzą wokół niej na kolanach; ci którzy są tu po raz pierwszy, robią tyle kółek ile mają lat.

Il. 4. Kaplica „Pustelnia Świętej Marii Magdaleny”, Galicja, Kalwaria Pacławska 1906-1907, (zb. MNZP, MPF-15453)

Warto także zwrócić uwagę na zabudowę drewnianą osady (il. 5 i 6). Domy te pochodzą głównie z XIX w. Są to długie chaty budowane z myślą o przyjmowaniu dużej liczby pielgrzymów. Posiadają więc bardzo obszerne strychy, na które prowadzą z zewnątrz osobne wejścia.

Il. 5. Drewniana zabudowa (chaty), Oskar Morawetz, Polska, Kalwaria Pacławska 1932, (zb. MNZP, MPF-13382)

Il. 6. Drewniana zabudowa (chaty), Oskar Morawetz, Polska, Kalwaria Pacławska 1932, (zb. MNZP, MPE-F-299)

 Nie można również zapomnieć, pisząc o Kalwarii Pacławskiej, że jeszcze w XX w. istniała tu cerkiew murowana, a wcześniej drewniana z dzwonnicą (il. 7). Cerkiew murowaną poświęcił bp Konstanty Czechowicz w 1913 r. Po II wojnie światowej chyliła się już ku upadkowi, a w 1957 r. ją rozebrano, co wcale nie pochwalali okoliczni mieszkańcy „[…] nikt z Kalwarii nie chciał do tego ręki przyłożyć, bo był szacunek. Że to święte, że tam odprawiali msze! […]”. Wcześniej przez długi czas wierni obu obrządków wspólnie uczestniczyli w świętach religijnych, ale od 1868 r. to się zmieniło; zaczęto organizować dwa, osobne odpusty. Maciej Pietrzak twierdzi, że „kością niezgody” w Kalwarii stały się masowe przejścia grekokatolików na obrządek łaciński. Od tego momentu zaczęto ze sobą konkurować, ale do obiektów sakralnych obie strony miały szacunek. Jeszcze w latach 1957-1965, przy tych ruinach gromadziły się grupki grekokatolików na modlitwach odpustowych. Obecnie ten teren należy do rąk prywatnych i znajduje się na nim pole namiotowe.

Il. 7. Dzwonnica cerkiewna, Oskar Morawetz, Polska, Kalwaria Pacławska 1932, (zb. MNZP, MPF-13381)

Tekst: Anna Durkacz-Foremska

Bibliografia:

• Antoszczuk M. R., Legendy kalwaryjskie, Kalwaria Pacławska 2010.
• Buyskylch I., Pomiędzy pamięcią a granicą: ukraińska pielgrzymka na Kalwarię Pacławską, „Etnografia Polska” 2016, t. LX, z. 1-2.
• OO. Franciszkanie z Kalwaryi, Kalwarya Pacławska. Monografia ilustrowana, Przemyśl 1907.

Ikonografia:

• MPF-10390, MPF-10416-10418, MPF-14036-14038, MPF-15429-15457, MPF-19741-19743 (fotografie do publikacji  OO. Franciszkanie z Kalwaryi, Kalwarya Pacławska. Monografia ilustrowana, Przemyśl 1907, Galicja, Kalwaria Pacławska 1906-1907).
• MPF-13379-13385 (klisze szklane autorstwa Oskara Morawetza, Polska, Kalwaria Pacławska, 1932).
• MPE-F-299 (Fotografia Oskara Morawetza, Polska, Kalwaria Pacławska, 1932).
• MPE-F-250 (Fotografia – Kościół OO. Franciszkanów, Polska, Kalwaria Pacławska, 1932).

Netografia:

• Pietrzak M., z historii Kalwarii Pacławskiej o nieistniejącej cerkwi oraz konkurencyjnych odpustach, vide: https://www.przemyskiehistorie.pl/z-historii-kalwarii-paclawskiej/ [dostęp: 01.08.2025]

Il. 8. Kościół OO. Franciszkanów, Polska, Kalwaria Pacławska 1932, (zb. MNZP, MPE-F-250)