Il. 1. Fotografia miedziorytu „Premislia Celebris Russiae Civitas” Abrahama Hogenberga z 1617 r. z dzieła G. Brauna i F. Hogenberga, Polska, Przemyśl,1959 (zb. MNZP, MPF-16910)

W zbiorach Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej znajduje się kolekcja ok. 150 rozmaitych ujęć przemyskiego Rynku. Utrwalono je na liczących niejednokrotnie ponad 100 lat pocztówkach, fotografiach, kliszach szklanych i nieco młodszych, jeszcze nie wywołanych, negatywach. Muzeum posiada także obrazy i grafiki o tej tematyce. Najstarszy zachowany widok miasta, z widocznym Ratuszem, pochodzi z 1617 r. autorstwa Abrahama Hogenberga (MPS-4763 i il. 1) umieszczony w „Theatri praecipuarum totis mundi urbium Liber Sextus”, t. VI „Civitates Orbis Terrarum” Georga Brauna i Fracsa Hogenberga. Miedzioryt ten wykonano na papierze żeberkowym. Ze względu na taką rozmaitość źródeł ikonograficznych powstał pomysł opisu przemyskiego Rynku na przestrzeni wieków.

Il. 2. Plan miasta Przemyśla z II połowy XVII w., źródło: L. Hauser, Monografia miasta Przemyśla, Przemyśl 1883

Obecny Rynek to historyczna część Starego Miasta, która nie zawsze wyglądała tak jak obecnie. To miejsce zmieniało się na przestrzeni lat. Początkowo była tu drewniana zabudowa stopniowo zamieniana na murowaną. Kamienice były wielokrotnie przebudowywane i nadbudowywane, w niektórych zamurowano podcienia, a niektóre budynki obecnie nie istnieją. Rynek stał się nieregularnym kwadratem o nietypowo pochyłym terenie. Przebiegały przez niego ówczesne główne ulice: Grodzka i Lwowska (il. 2).

Il.3. Przemyski Rynek, Wydawnictwo Kart Artystycznych w Przemyślu, Galicja, Przemyśl, 1911 (zb. MNZP, MPF-16144)

Do przebudowanych budynków należy np. obecny gmach Urzędu Miejskiego (il. 3), którego początki sięgają XV w. Składa się on z trzech, różnych budynków połączonych w jeden obiekt i dorobionej nadbudówki. Nadbudowane zostały także przykładowo kamienice: Rynek 9 (ob. siedziba Muzeum Historii Miasta Przemyśla – Oddział MNZP), Rynek 10 (dawne atelier Adama Wysockiego), Rynek 11 (ob. trwa proces adaptacji budynku jako nowej siedziby Galerii Sztuki Współczesnej), nie mówiąc o pozostałych nr 12-19. Do nieistniejących z kolei zaliczamy: ratusz, odwach, kościół Dominikanów, czy kamienice usytuowane pod numerami 22 i 23.

Il. 4. Nieistniejący obecnie budynek odwachu, Galicja, Przemyśl, 1899 (zb. MNZP, MPF-16993)

Ratusz drewniany w Przemyślu istniał już w XV w., a w XVI w. powstał murowany z wieżą zegarową i latarnią. Wygrywano z niego przemyski hejnał, którego melodię można wysłuchać dziś z Wieży Zegarowej, w której znajduje się obecnie ekspozycja Muzeum Dzwonów i Fajek. Leopold Hauser tak opisał owe granie: „Na wieży był umieszczony zegar a pod nim galarya dla trębacza ogłaszającego swą trąbą każdą wydzwonioną godzinę”. W ratuszu oprócz sali obrad władz miejskich, izby sądowej i skarbca mieściły się także cele więzienne, izby do wynajęcia i magazyny: smoły, soli, szkła, świec, tytoniu. Ok. 1800 r. zaborcy austriaccy nakazali ratusz rozebrać prawdopodobnie po analizie sporządzonego kosztorysu remontu i adaptacji pomieszczeń dla potrzeb militarnych. Władze austriackie jeszcze w 1789 r. poleciły inżynierowi wojskowemu z Wiednia Josefowi Carl Brücknerowi sporządzić szczegółowy opis ratusza wraz z rysunkami, z czego wywiązał się wzorowo, zaznaczając nawet toaletę. Ponadto władze austriackie miały już cel wykorzystania pozyskanych w ten sposób cegieł i kamieni na potrzeby budowy umocnień przy wznoszeniu Twierdzy. Częściowo, na fundamentach dawnego ratusza,  w 1809 r. wybudowano odwach wojskowy (il. 4), który z kolei rozebrano w 1909 r. Był to parterowy budynek z arkadami, biurem i przejściowym aresztem, od strony frontowej dobudowano ogrodzenie a na środku zasadzono trzy drzewa.

Austriacy kazali rozebrać, również kościół Dominikanów; zakon poddano kasacie w 1787 r., a budynki dawnego klasztoru zostały przeznaczone na inne cele.

Il. 5. Nieistniejąca obecnie kamienica Rynek 23 i budynek odwachu, Galicja, Przemyśl, 1891-1903 (zb. MNZP, MPF-3540)

W rynku przemyskim, był również od 1911 r., lecz nie wiadomo do kiedy (najdalej do 1914), automat na czekoladę kupca Abrahama Laufera. Według pisma urzędowego z Magistratu ustawiony miał być  „w ogródku przy przechodzie prowadzącym do Sądu”, a jego wymiary ustalono na: „55/35 cm”,    o wysokości standardowej na ówczesne automaty – 2 m.

Później, bo w 1912 r. , staraniem Towarzystwa Upiększania Miasta, w Rynku stanęła pierwsza budka meteorologiczna, która znikła pod koniec lat 40. XX w.

Nie istnieją także kamienice Rynek 22 i 23 (il. 5), które znajdowały się w miejscu skarpy na lewo od tzw. „Schodów Grodzkich” lub tzw. „Rycerskich”. Zostały zniszczone przez niemieckie pociski podczas II wojny światowej (22-23 czerwca 1941 r.) (il. 6).

Il. 6. Ruiny kamienicy Rynek 23, Polska, Przemyśl, 1941 (zb. MNZP, MPF-6277)

Zmiany w wyglądzie Rynku miały miejsce również i później. Pojawiały się i znikały np.: klomby, trawniki, stragany, budka telefoniczna, czy ponownie, ale już inna, budka meteorologiczna. Budka telefoniczna ustawiona była w północno-wschodnim narożniku placu, a meteorologiczna niedaleko „Schodów Grodzkich” (il. 7 i 8). W okresie PRL-u wybudowano tu również fontannę z niedźwiadkami i zasadzono liczne drzewa. W 2008 r. natomiast „posadzono” na skrzyni z amunicją, z kuflem i fajką w ręku, Dobrego Wojaka Szwejka, a przy nim i misce, w 2016 r. psa „Rudolfa Rexa”. Tego samego roku, koło tzw. „Bramy Rycerskiej”, „stanęli” obok siebie: polski ułan, węgierski huzar i dwa konie przy skrzynce pocztowej.

Il. 7. Przemyski Rynek, Jan Gruntowicz, Polska, Przemyśl, 1970-1972 (zb. MNZP, MPF-19847)

Il. 8. Budka meteorologiczna na Rynku, Jan Gruntowicz, Polska, Przemyśl, 1970-1972 (zb. MNZP, MPF-20286)

Rynek to nie tylko zabudowa, to również plac, na którym spotykali się ludzie, mieszkańcy miasta i przyjezdni z okolicznych miejscowości. Tu odbywały się rozmaite pokazy, jak np.: manewry Straży Ogniowej w 1888 r. (il. 9), przyjmowanie zacnych gości, rozmaite uroczystości religijne oraz państwowe, targi i jarmarki. Na Rynku w Przemyślu gościli przykładowo: arcyksiążę Karol, arcyksiążę Fryderyk i generał Conrad von Hötzendorf podczas uroczystej defilady 6 czerwca 1915 r. z okazji wyzwolenia Twierdzy spod okupacji rosyjskiej. 3 czerwca 1916 r., w rocznicę tych wydarzeń, odbyło się tu poświęcenie i wmurowanie kamienia węgielnego pod rzeźbę dłuta Józefa Wilka: „Rycerz w zbroi”. Pomnik zaś odsłonięto 3 czerwca 1917 r. i go ustawiono pod drewnianą altanką projektu Kazimierza Osińskiego. W 1918 r. wycofujący się z Przemyśla Austriacy „Rycerza” zabrali ze sobą, a altana ostatecznie stanęła, do dnia dzisiejszego, w Parku Miejskim.

Il. 9. Przemyski Rynek – manewry Straży Ogniowej, Galicja, Przemyśl, 1888 (zb. MNZP, MPF-14150)

Odbywał się w Rynku także trzydniowy Diecezjalny Kongres Eucharystyczny (5-7 czerwca 1936 r.) pod patronatem J. Eks. Bolesława Twardowskiego – metropolity lwowskiego i Franciszka Bardy – biskupa przemyskiego. 6 i 7 czerwca, po mszy polowej na błoniach w Prałkowcach, w godzinach popołudniowych, przy dźwięku orkiestry, ruszyła procesja na Rynek gdzie odmówiono modlitwę za ojczyznę: „Boże coś Polskę”, a były to tłumy liczące ok. sto tysięcy wiernych. W procesji ustawiano się ósemkami, a porządku pilnowała Honorowa Straż Obywatelska.

Miały tu miejsce także uroczystości związane z Bożym Ciałem, greckokatolickim świętem Jordanu, obchodami 1-go Maja, czy uroczystości związane z powrotem kapitana Henryka Jaskuły z rejsu dookoła świata na jachcie „Dar Przemyśla” (24 maja 1980 r.). Żeglarza witały ówczesne władze Przemyśla oraz tysiące mieszkańców miasta. Jaskuła wychodząc z uroczystości w Urzędzie Miejskim wsiadł do odkrytego samochodu terenowego produkcji radzieckiej UAZ-469 i na stojąco, pod asystą milicjantów na motocyklach odjechał do Hali Sportowej.

Targów i jarmarków również było wiele. Jak np. kiedyś znany, a teraz zapomniany, coroczny jarmark „Iwanek”, który odbywał się od drugiej połowy XVIII w. Król August III Sas w 1758 r. nadał miastu prawo do organizowania nowych jarmarków obok już istniejących i tyko ten przetrwał co najmniej do 1938 r. Potwierdzają to zachowane do dziś klisze szklane z zakładu fotograficznego Adama Wysockiego, które są przechowywane w zbiorach MNZP. A Jarmark ten również gromadził tłumy ludzi. Początkowo niemalże z całego kraju, a od momentu wybudowania żelaznej kolei już tylko z miasta i okolic.

Dużo jeszcze można by było pisać o przemyskim Rynku…, ale zakończę już swoje rozważania fragmentem wiersza poety Tadeusza Piekło pt.: „Tryptyk przemyski”:

[…] Nie starczy życia, aby złożyć to,

       Co zostało rozsypane […]”.

Bibliogragfia:

– Bobusia B., Gosztyła M., Lichołai L., Plany Twierdzy Przemyśl, cz. III, Przemyśl 2010.

– Durkacz-Foremska A., „Donośne Wierzę w Boga”… Diecezjalny Kongres Eucharystyczny w Przemyślu, „Nasz Przemyśl” 2024, nr 7, s. 18-20.

– Eadem, „Hej, hej gdzie te czasy?”… zapomniany w Przemyślu coroczny jarmark „Iwanek”, „Nasz Przemyśl” 2024, nr 7, s. 32-33.

– Hauser L., Monografia miasta Przemyśla, Przemyśl 1883.

– Hop D., Przemyskie dzielnice i ich tajemnice, red. L. Fac, K. Kicman, Przemyśl 2022.

– Janusz Z., Poezja, Przemyśl, Śmierć, „Nasz Przemyśl” 2008, Nr 1.

– Kostecka K., Lauferówka. Czekoladowy biznes Abrahama Laufera w Przemyślu, „Materiały i Studia Muzealne” 2024, t. 13, s. 71-88.

– Motylewicz J., Społeczeństwo Przemyśla w XIV-XVIII w., t. 1, Przemyśl 2020.

– Trojanowska M., Najstarszy widok Przemyśla, [w:] 100 na 100. Katalog wystawy jubileuszowej Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej 1909-2009, red. A. Sarkady, Przemyśl 2010, s. 102-105.

Ikonografia:

– MPF-2752 – Pocztówka – Defilada w Rynku, Galicja, Przemyśl, 6 czerwca 1915.

– MPF-2464, MPF-6503 – MPF-6505, MPF-6511, MPF-17504, IPH-F-540/5, IPH-F-541/5– Fotografie dotyczące Diecezjalnego Kongresu Eucharystycznego odbywającego się na przemyskim Rynku, Polska, Przemyśl, 1936.

– MPF-3540 – Fotografia – Nieistniejąca obecnie kamienica Rynek 23 i budynek odwachu, Galicja, Przemyśl, 1903-1909.

– MPF-6277 – Fotografia – Ruiny kamienicy Rynek 23, Polska, Przemyśl, 1941.

– MPF-14150 – Fotografia – Przemyski Rynek – manewry Straży Ogniowej, Galicja, Przemyśl, 1888.

– MPF-16144 – Pocztówka – Przemyski Rynek, Galicja, Przemyśl, 1911.

– MPF-16910 – Fotografia miedziorytu z 1617 r. autorstwa Abrahama Hogenberga, Polska, Przemyśl, 1959.

– MPF-16993 – Pocztówka – Nieistniejący obecnie budynek odwachu, Galicja, Przemyśl, 1903-1909.

– MPF-19552 – MPF-19567 – Fotografie A. Wysockiego dotyczące jarmarku „Iwanek”, Polska, Przemyśl, 1938.

– MPF-19847 – Fotografia – Przemyski Rynek z budką telefoniczną i meteorologiczną, Jan Gruntowicz, Polska, Przemyśl, 1970-1972.

– MPF-20653 – Tableau „Święto Jordanu”, Polska, Przemyśl, 1933.

– MPF-20286 – Fotografia – Budka meteorologiczna na Rynku, Jan Gruntowicz, Polska, Przemyśl, 1970-1972.

– MPF-21009, MPF-21025 – Fotografie dotyczące uroczystego powitania kapitana H. Jaskuły na przemyskim Rynku, Polska, Przemyśl, 24 maja 1980.

– MPS-4763 – Miedzioryt Przemyśla z 1617 r. autorstwa Abrahama Hogenberga.

Netografia:

– Durkacz-Foremska A., Diecezjalny Kongres Eucharystyczny w Przemyślu, vide: https://mnzp.pl/zbiory/mpf-6505 [dostęp: 11.07.2025].

– Stępień S., Jak wyglądał przemyski ratusz?, vide: https://zycie.pl/artykul/jak-wygladal-przemyski-n1037945 [dostęp: 09.07.2025].

– Idem, Ratusz w Przemyślu. Podstawa źródłowa, vide:  https://drive.google.com/file/d/1TapdWuNi8BIWAwVK3tdumjIqBYiVPHbp/view [dostęp: 11.07.2025].

Tekst: Anna Durkacz-Foremska