Przykład XIX-wiecznego ewangeliarza greckokatolickiego ze zbiorów Biblioteki MNZP
Ѐѵаггѐліе сирѣчь Благовѣстìе Гда Бѓа й Спса нашегѡ Ійса Хртά, ѿ стыхъ БѓодȢхновѐнныхъ Ѐѷлістѡвъ спѝсанное, nr inw. 7440
miejsce wydania: Lwów
wydawca: Instytut Stauropigialny
rok wydania: 1891
język: staro-cerkiewno-słowiański
338 kart, wysokość grzbietu 46 cm (z oprawą ok. 53 cm)
Spośród znajdujących się w zbiorach Biblioteki MNZP ewangeliarzy greckokatolickich na uwagę zasługuje Ѐѵаггѐліе сирѣчь Благовѣстìе Гда Бѓа й Спса нашегѡ Ійса Хртά, ѿ стыхъ БѓодȢхновѐнныхъ Ѐѷлістѡвъ спѝсанное. Jest to druk z 1891 roku, tłoczony cyrylicą w drukarni Instytutu Stauropigialnego we Lwowie. Typografia ta jest licznie reprezentowana w bibliotece, z lat 90. XIX w. pochodzą przynajmniej jeszcze dwa ewangeliarze (nr inw. 7441, 7438). Instytut powstał w 1788 r., był niejako kontynuatorem prawosławnego Bractwa Uspieńskiego we Lwowie. Biblioteka posiada ewangeliarze także z tamtego okresu (m. in. nr inw. 7516, wydany 1689 roku).
Księgi liturgiczne to specyficzny rodzaj druków, który wraz z oprawą stanowią nieodłączną całość, jako bardzo ważny element liturgii, symbolizujący Chrystusa. Opisywany ewangeliarz jest interesujący z kilku powodów, po pierwsze ze względu na wydawcę i miejsce druku, gdyż instytut stanowił ważny ośrodek kulturalno-oświatowy dla ludności ukraińskiej na tych terenach m. in. zajmował się działalnością wydawniczą. Ponadto druk posiada bardzo ciekawą reprodukcję nawiązującą do struktury kościoła greckokatolickiego w tamtym czasie, a także ozdobną oprawę.
W księdze, przed każdą z ewangelii, znajdują się całostronicowe ilustracje (reprodukcje Pilihovskiego – А. П. Піліховський) ukazujące danego Ewangelistę. Na stronie tytułowej w bordiurze znajdują się tytuł, stopka wydawnicza oraz pieczęć Instytut Stauropigialnego. Na następnej stronie aprobata cesarza Franciszka Józefa I oraz m. in. obecnego biskupa lwowskiego Sylwestra Sembratowicza (1836–1898). Na kolejnej stronie wspomniana rycina autorstwa Pilihovskiego przedstawiająca Chrystusa (Pantokratora) z Ewangelią na tle cerkwi, wokół, po prawej (św. Paraskewy we Lwowie, Haliczu) i lewej stronie (w Stanisławowie, Tomaszowie) oraz na dole (w Nadwornie, św. Jura we Lwowie, Jaworowie, Tarnopolu, Drohobyczu, Przemyślu, Gródku, Ławrowie, Uspieńska we Lwowie) także ilustracje cerkwi greckokatolickich na terenie Galicji. Wśród nich, cerkiew w Przemyślu, która w tamtym czasie znajdowała się w obecnym kościele OO. Karmelitów Bosych.
Wspomniana ilustracja Chrystusa jest reprodukowana także w dwóch innych ewangeliarzach tej typografii, jednak w opisywanym uzupełniona w tle o cerkwie. Ten druk ponadto posiada nieco bogatszą stronę tytułową (czarno-czerwoną) oraz w tekście zawiera wyróżnione czerwonym tuszem inicjały.
Zwraca także uwagę oprawa ewangeliarza. Jak wspomniano, każda oprawa posiada cechy indywidualne, jednak porównując z kilkunastoma obiektami ze zbiorów biblioteki i patrząc ogólnie na historię tego typu ksiąg, można dostrzec pewne podobieństwa. Oprawa zawsze nawiązuje do treści, bardzo często pojawiają się na nich Ewangeliści, Jezus Ukrzyżowany, bądź sam krzyż. W opisywanym egzemplarzu występują kute zdobienia ; na środku scena Ukrzyżowania, w czterech rogach Ewangeliści, w tle małe kute gwiazdy. Obok każdej postaci występuje sygnatura wytwórcy: M. Dymet we Lwowie[1]. Oprawa deska, obita purpurową, pluszową tkaniną, posiada ozdobne klamry i guzy do ułożenia księgi na pulpicie. Prawdopodobnie Dymet wykonał także oprawy Ewangeliarzy nr inw. 7441, 7438 ; jedna z ksiąg posiada pieczątkę jego zakładu. Oba także ozdobione elementami kutymi, jednak wzbogacone o medaliony, w jednym z postaciami Ewangelistów, w drugim Jezusa i na tylnej oprawie św. Mikołaja.
Stan ewangeliarza jest dobry, występują niewielkie ubytki w oprawie (brak kilku gwiazd), odspojenie tkaniny od deski. Pierwsze dwie strony są oderwane od bloku.
Wybrany egzemplarz ewangeliarza stanowi przykład tego typu druków z końca XIX w. w zbiorach Biblioteki MNZP.
Agnieszka Górniak
Literatura
A. Semkowicz, Introligatorstwo : z krótkim zarysem historii zdobnictwa opraw, Kraków 1948.
Ewangeliarz w: Encyklopedia wiedzy o książce, Wrocław i in. 1971, ł. 680-681.
J. Giemza, O sztuce sakralnej przemyskiej eparchii : słowem i obrazem, Łańcut 2006.
J. S., W kościele i w cerkwi : praktyczny wykład obrządków rzymskiego i greckiego, Kraków 1926.
Kalendarz Asekuracyjno-Ekonomiczny na rok 1896, Lwów 1896.
M. Kurianowicz, Ewangeliarz w tradycji cerkiewnosłowiańskiej, „Studia Wschodniosłowiańskie” 2013, t. 13, s. 71-78.
Msza święta, czyli Liturgja : według obrządku grecko-katolickiego z tekstem starosłowiańskim i polskim, Żółkiew 1932.
Львівська ставропігія: історія, персоналії, взаємини, Львів 2017 [online] https://religio.org.ua/public/site/files/lviv-stauropigion.pdf
P. Potoczny, Kościół greckokatolicki w Polsce : Archieparchia przemysko-warszawska, eparchia wrocławsko-gdańska, Przemyśl 2016.
[1] Michał Dymet, kupiec lwowski, członek m. in. Izby Handlowo-Przemysłowej we Lwowie, Towarzystwa Sztuk Pięknych w Krakowie, w analogicznym okresie reklamował swoje usługi: „Pierwszy specyalny i główny skład naczyń, szat, paramentów, rzeźb i obrazów kościelnych dla wszystkich obrządków katolickich pod firmą Michał Dymet we Lwowie, rynek liczba 20, założony w roku 1852…”. W Księdze Adresowej Król. Stoł. Miasta Lwowa z 1897 zamieszczony w dwóch kategoriach: księgarnie (księgi liturgiczne – cerkiewnosłowiańskie) oraz szaty i przybory kościelne.
