W zbiorach Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej znajduje się kolekcja monet rzymskich pochodzących zza wschodniej granicy naszego kraju. Bliższe informacje na temat ich proweniencji ani też okoliczności odkrycia nie są znane.

Okres emisji poszczególnych monet przypada na czas pomiędzy drugą połową I w. a końcem II w. n.e. Na zbiór składa się 15 nominałów, w tym 13 srebrnych denarów, z których prawdopodobnie jeden wybito w czasach Flawiuszy (69-96 n.e.), dziesięć za czasów panowania dynastii Antoninów (96-192 n.e.), a dwa w okresie rządów dynastii Sewerów (193-235 n.e.). Pozostałe dwie monety posiadają mocno zatarty awers i rewers uniemożliwiający odczytanie legend i dokładne zidentyfikowanie numizmatów.

W społeczeństwach antycznych zarówno religia, jak i kultura często były wykorzystywane do ściśle określonych celów związanych z polityką prowadzoną przez poszczególnych władców. Nie inaczej sytuacja kształtowała się w Imperium Rzymskim, gdzie po perturbacjach związanych z przejęciem de facto władzy przez Oktawiana Augusta, ustaliła się nowa forma rządów określana jako pryncypat. W sposób oczywisty przemiany te znalazły swoje odzwierciedlenie w szeroko rozumianej sztuce tamtych czasów. Również mennictwo było chętnie wykorzystywane do przekazywania silnie perswazyjnych treści związanych z afirmacją władcy. Członkowie rodzin cesarskich przedstawiani byli jako jednostki nadprzeciętne, obdarzone niezwykłymi atrybutami i cnotami, a przy tym otoczone boską opieką.

Istotną cechą monet rzymskich było umieszczanie na ich rewersach pozytywnych cech, przymiotów czy atrybutów w postaci spersonifikowanych postaci ludzkich, należących często do panteonu rzymskich bóstw. Wykorzystywano przy tym powszechnie znane motywy i podania mitologiczne bądź odnoszono się do czytelnych wzorców i skojarzeń, a szeroki obieg monet zapewniał nośność przekazywanych idei. Przykładem tego jest denar Vibii Sabiny, żony cesarza Hadriana, który posiada na rewersie wybitą postać kobiety oraz napis VENERI GENETRICI (ok. 134-136/137 r.). Sylwetka Wenus trzymającej w dłoni jabłko nawiązuje do mitycznego sądu Parysa symbolizując zewnętrzne i wewnętrzne kobiece piękno cesarzowej. W ten dyskretny, lecz jednocześnie łatwy do odczytania dla odbiorcy sposób nawiązano do wykorzystywanej jeszcze w czasach panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej legendy o Wenus jako pramatce i patronce Rzymu. Juliusz Cezar wywodził od niej swój ród, co nadawało boską legitymizację jego rządom, a pośrednio sankcjonowało wprowadzony przez jego następców system pryncypatu. Pomimo kontrowersji dotyczących małżeństwa Hadriana i jego żony oraz spekulacji, iż w rzeczywistości nie łączyły ich zbyt silne więzi w oficjalnych przedstawieniach, do których należą również emisje monet, augustę ukazywano w sposób pełen dostojeństwa i szacunku.

Ta sama bogini została ukazana na rewersie denara Lucilli (ok. 164-169 r.), córki Marka Aureliusza, jednakże w legendzie towarzyszy jej jedynie słowo VENUS. Kobieca postać trzyma w jednej dłoni jabłko, a w drugiej długie berło. Wizerunek nie nawiązuje więc do mitu założycielskiego rodu Juliuszów, ale odnosi się do Wenus jako bogini miłości i płodności oraz wszelkiego wdzięku wykorzystany do podkreślenia piękna i innych przymiotów żony Lucjusza Werusa.

Na rewersie monety Faustyny Młodszej, córki Antoninusa Piusa i żony cesarza Marka Aureliusza widnieje Hilaritas przedstawiona jako matrona z długim liściem palmowym w dłoni oraz rogiem obfitości (data emisji: 161-176). Postać ta obrazuje w sposób symboliczny pogodę ducha i beztroską radość podkreślając cechy charakteru cesarzowej bądź jej zalety jako żony oraz matki wnoszącej szczęście do rodziny panującej.

Wymowne jest również przedstawienie pustego tronu z opartym o nie długim berłem oraz pawiem pojawiające się na rewersach numizmatów poświęconych cesarzowej Faustynie Starszej. Seria ta ukazała się po śmierci żony Antoninusa Piusa (140/141-161 r.) i jej ubóstwieniu, na co wskazuje legenda DIVA FAUSTINA na awersie oraz wybite na rewersie słowo AETERNITAS (wieczność). Symbole te oddają smutek i pustkę po stracie cesarzowej, ale również stanowią jej upamiętnienie i apoteozę – wyniesienie ponad ziemskie życie do wieczności. Przedstawienie pawia, który był zwierzęciem poświęconym bogini Junonie oraz berła można odczytać jako odniesienie do boskiej opiekunki kobiet i więzi małżeńskich, symbolizującej przymioty zmarłej jako żony i matki, a po deifikacji podkreślające jej nowy, nieśmiertelny byt.

Kolejną postacią pojawiającą się na opisywanych monetach, tym razem na nominale Antoninusa Piusa (156-157 r.) jest bogini Annona łączona w mitologii rzymskiej ze żniwami, obfitością plonów oraz żywności. Przedstawiono ją jako siedzącą na tronie kobietę trzymającą oburącz róg obfitości, z korcem u stóp. Jako element cesarskiej propagandy symbolizowała dobrobyt, bogactwo i zamożność Imperium Romanum oraz jego mieszkańców. Należy dodać, iż okres panowania Antoninów był czasem, kiedy państwo rzymskie doświadczało szczytowego rozwoju, a społeczeństwo cieszyło się z największej prosperity, o czym z dumą oznajmiały symboliczne przedstawienia wykorzystywane w mennictwie.

Symboliczny obraz podkreślający cnoty władcy pojawia się na monetach Marka Aureliusza (marzec-grudzień 161 r.), gdzie na rewersie widnieje postać uosabiająca roztropność i rozwagę – Providentia. Ucieleśnia ją stojąca kobieta ubrana w długą szatę i trzymająca w ręku róg obfitości oraz glob. Mądre kierownictwo oraz umiejętne przewidywanie to pożądane cechy, którymi powinni charakteryzować się rządzący państwem i tak też przedstawiony jest tutaj cesarz. Podobną funkcję pełniły przedstawienia bogini Pax widoczne na rewersach monet emitowanych przez tego samego władcę (lato-grudzień 166 r.) i związane ze zwycięstwami odnoszonymi przez armię rzymską na wschodzie, w walkach z Królestwem Partów. Wizerunek bogini pokoju z gałązką oliwną i rogiem obfitości w sferze propagandowej symbolizował zakończenie walk i nadchodzący dobrobyt, jednakże w rzeczywistości w różnych częściach Imperium Rzymskiego trwały nadal inne wojny. Przedstawienie bogini Pax w tej samej pozie widoczne jest również na rewersie monety Lucjusza Werusa (lato-grudzień 166 r.), który współrządził z Markiem Aureliuszem i pełni podobną funkcję.

Denar Hadriana (119-122 r.) na rewersie posiada wizerunek Pietas – personifikacji pobożności i sumienności ukazanej w postaci stojącej kobiety ze wzniesionymi rękami w pozie obrazującej modlitwę lub składanie ofiar religijnych i miała zapewne sugerować moralne cnoty rządzącego. Pegaz ukazany na rewersie monety emitowanej prawdopodobnie w czasach Flawiuszy symbolizujący wolność, natchnienie artystyczne i transcendencję odnosił się również do cech i przymiotów przedstawicieli tej dynastii.

Bóstwem, które najlepiej oddawało cechy władcy oraz jego siłę był najwyższy pan nieba i burzy, Juppiter. Jego przedstawienie na rewersach jako brodatego mężczyzny w sile wieku zasiadającego na tronie i dzierżącego w jednej dłoni berło, a na drugiej trzymającego małą Wiktorię (boginię zwycięstwa) metaforycznie obrazowało rządzącego państwem cesarza, co widoczne jest choćby na monetach Septymiusza Sewera (194 r.). Jako ucieleśnienie ojca bogów, zwycięski, silny i stanowiący oparcie dla obywateli sprawował on władzę nad państwem i w taki sposób zapewne symbole te miały być odczytywane przez mieszkańców Imperium Rzymskiego.

Nie zawsze jednak, jak się okazywało, cesarze posiadali symbolicznie przedstawiane w mennictwie przymioty obywatelskie i cnoty godne władcy. Na numizmatach przedstawiających młodego Karakallę (ok. 198 r.) widnieje Fides – personifikacja wierności i składanych przysiąg ukazana jako kobieta trzymająca kłosy zboża oraz paterę z owocami. Jest to kolejne przedstawienie, które w symboliczny sposób ukazuje pożądane cechy panującego (tutaj jeszcze młodego człowieka przygotowywanego do objęcia rządów), które ten niekoniecznie posiadał. W przyszłości młody cesarz nakazał zabić współrządzącego z nim brata oraz jego popleczników sprzeniewierzając się wierności idei pokojowych współrządów i ładu publicznego.

Obok wizerunków władców na monetach rzymskich pojawiały się przedstawienia postaci mitologicznych bądź personifikacje poszczególnych wydarzeń historycznych i politycznych. Pełniły one funkcję propagandową mając za zadanie popularyzację kultu cesarzy i ich rodzin, podkreślenie nadprzyrodzonego charakteru ich panowania oraz umocnienie władzy poprzez umiejętne łączenie elementów boskich i związanych ze sprawowaniem funkcji państwowych. Na monetach uwieczniano wydarzenia pokojowe, inwestycje budowlane cesarzy, zarówno publiczne, jak o charakterze religijnym, a także militarne sukcesy władców. Dużą rolę propagandową odgrywały przedstawienia zaanektowanych obszarów, których atrybuty podkreślały aktualny status danego terytorium. Tuż po zakończeniu kampanii wojennych emitowano monety typu provincia capta z przedstawieniami prowincji symbolizowanych przez postaci, których ubiór, rynsztunek oraz uległa poza podkreślały zwycięski dla Rzymu (i cesarza) wynik konfrontacji. Nieco później te same prowincje ukazywano jako rozbrojone, pokojowo rozwijające się posiadłości służące Imperium swoimi bogactwami. Emitowano też serie monet z przedstawieniami królującej, siedzącej na globie Italii podkreślając rolę kolebki Imperium Romanum jako kraju o niezwykłym statusie, władającego innymi narodami. Warto podkreślić, że ukazywane na monetach wydarzenia historyczne miały zawsze za zadanie gloryfikowanie władcy oraz roli Italii na tle reszty świata. Dzięki analizie wykorzystywanych motywów i symboli możemy dziś prześledzić różnego rodzaju zachowania społeczne zmieniające się zależnie od potrzeb władzy.

Sabina Stempniak-Kusy

Bibliografia:

1. Jastrzębski K., Lucylla w świetle źródeł numizmatycznych, w: Pieniądz i propaganda. Wspólne dziedzictwo Europy. Studia i Materiały, Białoruś-Bułgaria-Czechy-Litwa-Łotwa-Mołdawia-Polska-Rosja-Rumunia-Słowacja-Ukraina, red. K. Filipowa, Augustów-Warszawa 2015, s. 34-52.
2. Kluczek, A. A., Ex nummis historia. Szkice o obrazach numizmatycznych w badaniach nad dziejami starożytnego Rzymu, Katowice 2021.
3. Ostrowski J. A., Starożytny Rzym. Polityka i sztuka, Warszawa-Kraków 1999.
4. The Roman Imperial Coinage, red. H. Mattingly, E. A. Sydenham, I. Carradice, Th. V. Buttrey, t. II (Vespasian to Hadrian), London 1926. i III (Antoninus Pius to Commodus).
5. The Roman Imperial Coinage, red. H. Mattingly, E. A. Sydenham, t. III (Antoninus Pius to Commodus), London 1930.
6. Zanker P., August i potęga obrazów, Poznań 1999.

Ryciny:

Monety ze zbiorów Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej (fot. Sabina Stempniak-Kusy).

Monety ze zbiorów Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej (fot. Sabina Stempniak-Kusy).