W zbiorach Biblioteki MNZP pod numerem inwentarzowym 5390 (data wpisu 18 listopada 1960 r., sposób nabycia nieokreślony) znajduje się publikacja Die Generalität der k.k. Armee (Generalicja cesarsko-królewskiej armii). Opracowanie zostało zredagowane przez Victora Silberera i wydane nakładem oficyny Militär-Zeitung w Wiedniu w 1877 roku. Efektowna szata graficzna (ozdobna oprawa z tłoczeniami, liczne portrety, złocenia, około 700 stron przy wysokości grzbietu 43 cm) wskazują, że data wydania nie była przypadkowa, lecz związana z przypadającą w 1878 r. 10 rocznicą uchwalenia ustawy wojskowej, która położyła podwaliny pod nową organizację armii austro-węgierskiej. Ustawa ta z jednej strony wynikała z konieczności zreformowania armii po klęskach w wojnach 1859 i 1866 r., z drugiej zaś z potrzeby dostosowania jej organizacyjnie do zmian ustrojowych, jakie nastąpiły po zawarciu ugody między Austrią a Węgrami w 1867 r., co zaowocowało przekształceniem Cesarstwa Austriackiego w Monarchię Austro-Węgierską. W książce przedstawiono  biogramy wszystkich czynnych generałów armii austro-węgierskiej tego czasu. Trzech z nich – August Neuber, Sigmund von Kéler i Daniel baron Salis-Soglio na pewnym etapie swej wojskowej kariery służyło w Przemyślu; ze zrozumiałych względów z punktu widzenia przemyskiego odbiorcy szczególnie interesujące i warte przybliżenia są informacje dotyczące tego ostatniego. Ich przybliżenie jest znakomitą okazją dla przypomnienia sylwetki jednego z głównych projektantów i budowniczych Twierdzy Przemyśl.

Daniel baron von Salis-Soglio urodził się 19 lutego 1826 r. w Chur w kantonie Graubünden (Gryzonia) w Szwajcarii. Pochodził ze znanej, arystokratycznej rodziny von Salis, której przedstawiciele przez stulecia byli aktywni w dziedzinie nauki i literatury, a także służyli w wojsku i służbie dyplomatycznej zarówno w Szwajcarii, jak i za granicą.

Do 1840 r. Daniel Salis-Soglio mieszkał i uczył się w rodzinnym Chur. W latach 1840–1845 studiował w wiedeńskiej Ingenieur-Akademie (Akademii Inżynieryjnej), później odbył wyższy kurs inżynieryjny. 2 sierpnia 1846 r. został promowany do stopnia podporucznika i przydzielony do Dyrekcji Inżynierii Fortecznej w Wenecji, gdzie służył do 1848 r., gdy przeniesiono go do Spalato (Split), później do Lissy, a następnie w 1849 r. do Trydentu. W tymże roku rozpoczął służbę w garnizonach Związku Niemieckiego – najpierw Moguncji (Nadrenia), gdzie promowano go do stopnia kapitana 2 klasy, a w 1851 r. Rastatt (Badenia-Wirtembergia), gdzie 1 września 1852 r. uzyskał stopnień kapitana 1 klasy. W 1853 r. wrócił do Austrii służąc kolejno w Krems, a następnie w Budapeszcie. 1 grudnia 1855 r. został adiutantem arcyksięcia Leopolda, Generalnego Inspektora Inżynierii, którą to służbę pełnił do 1859 r., uzyskując zarazem w 1858 r. tytuł cesarskiego szambelana. W 1859 r. w obliczu nadchodzącej wojny z Piemontem i Francją poprosił o przeniesienie do wojsk polowych – przydzielono go do Dyrekcji Inżynierii 2. Armii, w szeregach której zaangażowany był m.in. przy wznoszeniu fortyfikacji polowych w okolicy Gravellone. Po bitwie pod Solferino (24 czerwca) dowodził oddziałem żołnierzy stanowiącym tylną straż 2. Armii. Później, już po zawarciu pokoju w Villafranca, gdy Cesarstwo Austriackie utraciło Lombardię, otrzymał rozkaz udania się do Południowego Tyrolu w celu sporządzenia projektów stałych fortyfikacji w Val d’Ampola, w okolicy Storo i Lardaro, następnie fortów wokół Werony oraz w Pastrengo. W tymże czasie (październik 1860 r.) awansował na majora. W 1863 r. wziął urlop zdrowotny, jednakże w końcu roku został mianowany szefem inżynierii VI Korpusu armii udającej się do Holsztynu, gdzie wziął udział w wojnie państw niemieckich (Austrii i Prus) przeciw Danii o Szlezwik-Holsztyn w 1864 r. Po zwycięskiej kampanii awansowano go do stopnia podpułkownika i jednocześnie przeniesiono do 79 Pułku Piechoty, zaś w listopadzie mianowano go Dyrektorem Inżynierii Fortecznej w Grazu. Podczas kampanii 1866 r. (wojna z Prusami i Włochami) był adiutantem szefa inżynierii armii we Włoszech i jako taki otrzymał rozkaz przygotowania do walki fortyfikacji w Rovigo, a później został tam mianowany tymczasowym komendantem twierdzy. Po opuszczeniu Rovigo i wysadzeniu w powietrze jego fortów oraz mostów na Adydze i kanale Gorzone, otrzymał rozkaz udania się do Karyntii, gdzie musiał zbadać przełęcze górskie prowadzące do Włoch i przygotować je do obrony. Kiedy główne siły armii austriackiej odmaszerowały do Czech, pozostał na froncie włoskim jako szef inżynierii pozostałych na froncie włoskim oddziałów. Po kampanii, 1 września został ponownie przeniesiony do Grazu, po czym w 1867 r. został awansowany na pułkownika i mianowany dyrektorem budowy fortyfikacji w południowym, a następnie w całym Tyrolu. Na tym stanowisku pozostał do 1871 r., gdy został mianowany dyrektorem budowy fortyfikacji w Przemyślu. Od końca 1873 do 1876 był szefem inżynierii we Lwowie. W tym czasie (1874) został awansowany do stopnia generała-majora. Po zakończeniu misji we Lwowie w 1876 r. mianowano go szefem Technische und Administrative Militärkomitee (Wojskowego Komitetu Technicznego i Administracyjnego). Tu, z jego inicjatywy i przy jego udziale powstała przyjęta z uznaniem i zainteresowaniem praca Constructions-Details aus der Kriegsbaukunst. W 1879 r.  awansowano go do stopnia generała dywizji (Feldmarschalleutnant), w 1880 r. został mianowany Generalnym Inspektorem Wojsk Inżynieryjnych, w 1881 – tajnym radcą, w 1889 generałem broni (Feldzeugmeister). W lipcu 1892 r. na własną prośbę został przeniesiony w stan spoczynku. Przy tej okazji cesarz Franciszek Józef I zaproponował mu, by wybrał w przemyskiej twierdzy fort, który miał odtąd nosić jego nazwisko – Salis-Soglio, wybrał fort nr I.

Za swoją służbę Salis-Soglio był wielokrotnie nagradzany (do 1877 r. siedemnaście pisemnych pochwał, w tym pięć od cesarza, sześć od ministra wojny i jedna od dowództwa armii) i odznaczany – był kawalerem m.in. cesarskiego austriackiego Orderu Żelaznej Korony III. Klasy z Dekoracją Wojenną, Orderu Żelaznej Korony II. Klasy z Dekoracją Wojenną, Krzyża Zasługi Wojskowej z Dekoracją Wojenną, Medalu Pamiątkowego Kampanii przeciwko Danii 1864, Królewskiego Orderu Korony Pruskiej z Mieczami i włoskiego Order Świętych Maurycego i Łazarza, pruskiego Krzyża Szturmowego Düppelskiego, Królewskiego Pruskiego Orderu Świętego Jana.

Do wybuchu I wojny światowej Salis-Soglio mieszkał w Wiedniu. W 1908 r. opublikował dwa tomy swych wspomnień zatytułowane Mein Leben und was ich davon erzählen will (Moje życie i co o nim chcę opowiedzieć). W pierwszych miesiącach wojny przeniósł się do rodzinnego Chur, gdzie zmarł 19 września 1919 r. Przed śmiercią dane było mu mieć styczność z pamiątką z fortu, który nosił jego nazwisko. Nazajutrz po odbiciu w dniu 3 czerwca 1915 r. Przemyśla przez wojska sprzymierzonych, ruiny twierdzy odwiedził m.in. austro-węgierski generał Karl Kuk, który w fosie szyjowej fortu I znalazł literę „S”, odpadłą z bramy wiodącej do wnętrza fortu. Generał Kuk literę wraz z fotografią bramy (na tym zdjęciu, często publikowanym w literaturze, jest także i on uwidoczniony) oraz listem datowanym na 17 czerwca 1915 r. przesłał Danielowi Salis-Soglio. Przynajmniej do lat 60. XX w. litera wraz z pismem i fotografią była przechowywana przez mieszkającego w Wiedniu wnuka Salis-Soglia.

Bibliografia:

T. Idzikowski, Fort I „Salis-Soglio“, Przemyśl 2004.

T. Idzikowski, Twierdza Przemyśl: powstanie, rozwój, technologie, Krosno 2014.

E. Putz, Feldzeugmeister Daniel Freiherr von Salis-Soglio: ein Bündner in k.u.k. österreichisch-ungarischen Diensten, „ASMZ: Sicherheit Schweiz: Allgemeine schweizerische Militärzeitschrift“, Bd. 132 (1966), H. 3, s. 140–146.

D. Salis-Soglio, Mein Leben und was ich davon erzählen will, t. 1-2, Stuttgart-Leipzig 1908.

Tomasz Pomykacz