O jednej z pocztówek na święto Trzech Króli
Aniela (Lela) Pawlikowska (1901-1980), artystka tworząca w Zakopanem, Lwowie i w Medyce ma w swoim artystycznym dorobku również bożonarodzeniowe kartki pocztowe. Projektowała je wielokrotnie od lat 30. aż do lat 70. XX wieku – w Polsce i na emigracji – w Anglii. Pocztówki przedwojenne zostały wydane pod koniec 1938 roku przez lwowskie wydawnictwo Książnica Atlas, a te emigracyjne powstawały głównie na zamówienie organizacji i fundacji niosących pomoc polskim emigrantom i uchodźcom z całego świata. Niektóre z tych małych dzieł sztuki są interesujące ze względu na ikonografię, inne zaś urzekają swą dekoracyjnością, a wśród nich znajdują się i takie, których głównym tematem jest wędrówka Mędrców do stajenki i hołd, jaki składają Nowonarodzonemu.
Jedna z pocztówek ma charakter szczególny. Pomysł na nią narodził się o kilka lat wcześniej, zanim jeszcze artystka podpisała umowę na druk kart pocztowych z Książnicą Atlas. Pierwszy Pokłon Trzech Króli Pawlikowska namalowała akwarelą jako prezent dla kilkuletniego syna Kaspra, który właśnie w święto Trzech Króli, szóstego stycznia obchodził imieniny.
W oryginalnej scenie przedstawionej w akwareli, a później na pocztówce [fot. 1] w polu silnie wydłużonego w poziomie prostokąta, pomiędzy dwoma drewnianymi słupami podtrzymującymi niewidoczny dach stajenki, a nad belką podłoża z wypisanymi kredą literami: „K+M+B”, artystka ukazała po lewej Maryję z Dzieciątkiem siedzącą na żłobie na tle promienistej, przypominającej słońce aureoli. Od prawej zbliżają się do niej na kolanach Trzej Królowie o egzotycznych twarzach i w egzotycznych szatach. Każdy z nich, patrząc na Dzieciątko, coraz niżej się kłania, równocześnie zdejmując z głowy koronę, by złożyć ją u stóp ubogo ubranej Maryi. Pod sceną widnieje tytuł kompozycji oraz imię i nazwisko autorki.
Pomimo, że pocztówka jest niewielkich rozmiarów i artystka posłużyła się oszczędnymi środkami wyrazu, udało się jej ukazać duchową wyższość Boskich Osób nad gorącymi temperamentami klęczących Mędrców. Ci strojnie odziani, silni mężczyźni wydają się wprost zniewoleni łagodną mocą płynącą od małego Jezusa. Ujarzmili swoją „szumność” i poddali się pogodnemu oddziaływaniu Boskiego Syna. Zarówno kompozycja, jak i zamierzony brak głębi oraz wschodnie ubiory, przesądzają o związkach projektu ze stylem Art Déco w jego ogólnoeuropejskim wydaniu. Można dopatrzeć się dalekich związków ikonograficznych i stylistycznych zarówno z Pochodami Trzech Króli wczesnego włoskiego renesansu, jak i z… żurnalami projektantów mody lat dwudziestych XX wieku oraz kostiumami Ballets Russes Sergiusza Diagilewa. Artystka świadomie zrezygnowała tu z nawiązań do polskiego folkloru.
Powyżej opisana akwarela, którą poprzedziły robocze szkice [fot. 2] została oprawiona w ramy i umieszczona nad łóżeczkiem syna w pokoju dziecinnym w Medyce. Wisiała tam do września 1939 roku, do momentu, w którym rodzina Pawlikowskich musiała opuścić swój dom. W czasie zawieruchy wojennej przepadła bez śladu, ale wielokrotnie powracała we wspomnieniach obdarowanego nią niegdyś Kaspra Pawlikowskiego. W roku 1945, w Rzymie, gdy osiemnastoletni Kasper wchodził w dorosłość, matka – artystka podarowała mu inną akwarelę. Przedstawiała ona pokój dziecinny w medyckim dworze i była wspomnieniem utraconego rodzinnego gniazda i dzieciństwa. W dolnym narożu akwareli, po prawej stronie Lela napisała: „1927 – 1945 / Kasprowi 5 VI Mamusia”, a na odwrociu: „Pokój dziecinny. W łóżeczku stoi Kasper” [fot. 3]. Na ścianie nad łóżeczkiem z postacią małego jasnowłosego dziecka widać silnie wydłużony prostokąt i zarysy opisanej powyżej pocztówkowej kompozycji…
Marta Trojanowska
Jako uzupełnienie prezentujemy inne pocztówki z Trzema Królami projektu Leli Pawlikowskiej:
4. Trzej Królowie w drodze do stajenki, wyd. Książnica Atlas, kat. 3031), 1938, druk na kartonie
5. Pokłon Trzech Króli, wyd. The Wings of Friendship (Rehabilitation of Refugees), po 1950, druk na kartonie
6. Trzej Królowie w drodze do stajenki, wyd. Veritas Foundation Press(?), l. 60. XX w., druk na kartonie
7. Trzej Królowie niosący dary, akwarela, złocenie na kartonie, koniec l. 60. XX w., kompozycja wykonana za pomocą szablonu
Prace pochodzą ze zbiorów rodziny artystki. Fotografie wykonał Paweł Husarz.
Więcej o artystce i jej twórczości przeczytać można w albumowej monografii LELA. Życie i twórczość Anieli z Wolskich Pawlikowskiej (1901-1980), dostępnej w naszej muzealnej ofercie książkowej.
