Muzeum Historii Miasta Przemyśla

Adres:

Rynek 9 – Kamienica Brzykowska

37-700 Przemyśl

telefon: (16) 679 30 46

adres e-mail: rynek@mnzp.pl

Kilka słów o historii Muzeum:

Mimo tysiącletniej historii Przemyśl nie miał dotychczas stałej ekspozycji związanej ze swoją złożoną, bogatą historią. W dniu 23 maja 2005 roku zostało otwarte Muzeum Historii Miasta Przemyśla będące oddziałem Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej i mieszczące się w dwóch zabytkowych kamienicach: Rynek 9 i Serbańska 7. Obiekty te, należące do Muzeum, odrestaurowano w latach 2001-2004 ze środków Urzędu Marszałka Województwa Podkarpackiego i budżetu państwa.

Pracownicy z ogromną starannością przygotowali atrakcyjne, stałe wystawy w kamienicy Rynek 9, na których znalazło się ponad dwa tysiące unikalnych eksponatów świadczących o burzliwych dziejach miasta. W tym celu zakupiono nowoczesny sprzęt muzealny, a setki przedmiotów zakonserwowano przywracając im dawną świetność. W budynku tym na powrót odtworzono zabytkowe podcienia i odkopano szesnastowieczne piwnice. W tak zwanej wielkiej izbie zrekonstruowano wczesnobarokowy piec. Na pierwszym piętrze urządzono ekspozycję wnętrz mieszczańskich z dziewiętnastego i początku dwudziestego wieku oraz atelier najsłynniejszego fotografa przemyskiego B. Hennera. Na drugim piętrze znajduje się ekspozycja poświęcona twórczości przemyskiego artysty Mariana Strońskiego. Piętro ostatnie zajmuje wystawa stała pod tytułem „Dawna Klasa” na której prezentujemy zbiory związane ze szkołami i szkolnictwem.

Od końca 2020 roku w podziemiach Muzeum trwają prace mające na celu dołączenie budynku do istniejącej już trasy podziemnej przebiegającej od Przemyskiego Magistratu pod rynkiem miejskim. Na parterze, w wielkiej izbie w najbliższym czasie ma być również rekonstruowany zabytkowy strop oraz polichromie na ścianach.

Muzeum przyjazne jest wszystkim, posiada bowiem niezbędne urządzenia dla niepełnosprawnych. Bogata oferta zajęć edukacyjnych (zarówno w postaci lekcji muzealnych jak i warsztatów), zapewnia natomiast naukę poprzez zabawę dzieciom i młodzieży od przedszkola do liceum.

Muzeum otwiera gościnne podwoje dla wszystkich. Każdy może spędzić w nim czas pożytecznie i atrakcyjnie.

O kamienicach Rynek 9 i Serbańska 7

Pierwsze wzmianki o Kamienicy, w której znajduje się Muzeum Historii Miasta Przemyśla można odnaleźć w księgach miejskich, gdzie jako właściciele figurują Mikołaj i Anna Karwatowie, do których dom należał co najmniej od początku XVI stulecia. Przypuszczalnie to oni wybudowali już w pełni wykształcony typ kamienicy mieszczańskiej z wydzielonym pomieszczeniem reprezentacyjnym, tzw. wielką izbą.

Lata świetności Kamienicy przypadają na przełom XVI i XVII wieku i związane są z rodziną przemyskich mieszczan Brzyków, od nazwiska których budynek nazwano „Kamienicą Brzykowską”. Brzykowie byli rodem licznym i bogatym, mieli w swoim posiadaniu także inne kamieniczki, oprócz mieszczącej obecnie Muzeum Kamienicy pod numerem 9 w Rynku, także przyległe: „ósemkę” i „dziewiątkę”. Brzykowie imali się różnych zawodów m.in. kupiectwa i rzemiosła. Byli ludźmi spokojnymi, trzymającymi się z daleka od bujnego życia mieszczan. Z całego rodu Brzyków warto wyróżnić Jana – kupca bławatnego. To on rozbudował Kamienicę i nadał jej charakter renesansowej kamienicy mieszczańskiej z podcieniem i attyką.

W 1608 roku architekt Galeazzo Appiani i murator Melchior Przychylny ocenili wartość murów kamienicy na 6 333 złotych polskich i 24 grosze. Z obszernego aktu wynika, iż budynek był piętrowy, podpiwniczony i posiadał podcień. Piwnice rozciągały się pod kuchnią, izbą dolną, sienią i podcieniem. Na parterze był „sklep wielki”, tj. pomieszczenie sklepione, w którym odbywał się handel. Z izby dolnej wiodło dojście na „kurek”, tzn. antresolę na sklepieniu sionki. Było to pomieszczenie mieszkalne. Na piętrze znajdowały się m.in.: izba „na przedzie”, komnaty, komórki, szafa tranzytowa (rodzaj przejścia) przed „zadnia izbą”, izba wielka nad wielką izbą dolną, ganek i „sklep na górze podle schodów”. Na dziedzińcu był browar i łazienka (rodzaj pomieszczenia higienicznego). W browarze warzono piwo. Na podwórzu znajdowała się też stajnia, gdyż kupiec do swojej działalności handlowej potrzebował konia.

Po śmierci Jana Brzyka, a było to przed rokiem 1608, Kamienica zaczęła podupadać. Wdowa po Janie wyszła powtórnie za mąż. Wkrótce budynek miał już kilku właścicieli i lokatorów, ale zawsze zamieszkiwali w nim ludzie znaczący w mieście. Z nazwiska byli to m.in.: rajca Marcin Zając, medyk Stanisław Stramszewicz, aptekarz Krzysztof Milkiewicz czy krawiec Marcin. W XVIII w. właścicielką Kamienicy była już siostra Ludwika Silicka z przemyskiego konwentu Dominikanek. Po rozbiorach Kamienica dostała się w ręce Żydów, którzy prowadzili w niej szynk.

Na początku XX wieku losy Kamienicy związane są z rodziną Bystrzyckich. Michał Bystrzycki – właściciel tartaku, jeden z najbogatszych ludzi w mieście kupił budynek od Żydów i ofiarował swojemu synowi Tadeuszowi w prezencie ślubnym. Tadeusz Bystrzycki przeprowadził remont Kamienicy i wybudował nowy dom przy sąsiadującej z Rynkiem 9 posesji Serbańska 7. Obie kamienice były ze sobą połączone. Na Serbańskiej mieściły się biura Książnicy Naukowej – uznanego wydawnictwa i księgarni, których właścicielem był Tadeusz Bystrzycki. Bystrzyccy mieszkali w Kamienicy od strony Rynku na pierwszym piętrze. Na parterze mieściły się sklepy: Księgarnia Bystrzyckiego, sklep żelazny Robliczka oraz skład materiałów piśmiennych Andrzeja Wolanina.

Po wojnie Kamienica z powodu przedwojennych obciążeń podatkowych przeszła na rzecz skarbu państwa, wyposażenie rozgrabiono, a Bystrzyccy, którzy wrócili ze zsyłki w Kazachstanie, wyjechali z Przemyśla.

W 1997 r. obie kamienice Rynek 9 i Serbańska 7 stały się własnością Muzeum. Od 2005 roku mieści się tutaj Muzeum Historii Miasta Przemyśla; w części przyrynkowej znajdują się sale wystawowe.

Muzeum Dzwonów i Fajek

Adres:

ulica Władycze 3 – Wieża Zegarowa

37-700 Przemyśl

telefon: 728 346 250 lub 16 670 30 02

adres e-mail: edukacja@mnzp.pl

Kilka słów o Muzeum oraz ludwisarstwie i fajkarstwie przemyskim

Muzeum Dzwonów i Fajek jest Oddziałem Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej.

Zostało ono otwarte we wrześniu 2001 roku. Powstało z inicjatywy Muzeum oraz przemyskich fajkarzy i ludwisarzy. Mieści się w zabytkowej, późnobarokowej Wieży Zegarowej wybudowanej w latach 1775-1777, ośmiokondygnacyjnej, wysokiej na 38 metrów, z dwoma tarasami widokowymi. Położenie wieży w centrum przemyskiej starówki sprzyja pełnieniu przez nią funkcji muzealnych. Zwłaszcza, że prezentowane tam zbiory są atrakcją turystyczną dla licznych odwiedzających Przemyśl wycieczek i indywidualnych turystów.. Przemyśl co najmniej od 3. ćwierci XIX wieku był ośrodkiem produkcji fajek, tutaj też przeniosła się z Kałusza wytwórnia dzwonów rodziny Felczyńskich. W jednym budynku, o ciekawej architekturze, mieszczą się interesująco zaaranżowane obie kolekcje świadcząc o przemyskim rzemiośle. Ze względu na przeprowadzone w ostatnich latach prace remontowe, a także powiększenie kolekcji, ekspozycje fajek zostały zmodernizowane. Dokonano również niewielkich zmian w doborze dzwonków prezentowanych w gablotach.

Trudno „pogodzić” tak bardzo różne pod względem ekspozycyjnym obiekty: dużych rozmiarów dzwony i niewielkie, chociaż bardzo interesujące pod względem artystycznym  fajki. Poprzez wykorzystanie naturalnych atutów wnętrza dawnej dzwonnicy, chociażby konstrukcji zawieszeń, i wprowadzenie specjalnie zaprojektowanego sprzętu wystawienniczego, został osiągnięty efekt pewnej autentyczności i równocześnie muzealności.

Ekspozycje fajek zajmują kondygnację dolną i dwie górne, natomiast ludwisarstwo doskonale prezentuje się w szybie obejmującym  przestrzeń czterech następujących po sobie poziomów, począwszy od drugiego piętra. Na pierwszej przedstawiono niezmieniony od średniowiecza proces powstawania dzwonu, a na trzech kolejnych – dzwony i inne wyroby ludwisarskie. Większe dzwony zawieszone są w szybie wieży na specjalnym, stalowym rusztowaniu. Wśród nich zwracają uwagę wyroby z warsztatów gdańskich i toruńskich z XVII i XVIII wieku: Gerharda II Beningka (1625), Beniamina I Wittwercka (1721), Immanuela Wittwercka (1751) oraz Nicolasa Petersilge (1759). Z Przemyślem związane są dwa dzwony zdobione elementami herbu miasta: dzwon pochodzący z ratusza(?) fundowany przez burmistrzów Czehowicza i Grzybowskiego z roku 1740 i dzwon z roku 1878 odlany w obecności burmistrza Walerego Waygarta przez ludwisarza Jana Jaroszewskiego. Interesujący jest też pięknie zdobiony egzemplarz z Daromina koło Sandomierza, wykonany w roku 1935 przez Ludwika Felczyńskiego w Przemyślu, prawdopodobnie na zamówienie ówczesnego papieża, Piusa XI. Ekspozycje uzupełniają dokumenty i archiwalia dotyczące rodziny Felczyńskich, która od 1808 w Kałuszu, a od 1915 roku w Przemyślu, jest nieprzerwanie związana z ludwisarskim rzemiosłem. Obecnie dzwony Felczyńskich powstają w dwóch odlewniach przemyskich i w Taciszowie koło Gliwic. Na kolejnym piętrze prezentowane są dzwony okrętowe wypożyczone z Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku i Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni.

Ekspozycje fajek, umiejętnie wkomponowane w architekturę Wieży, ulegają stopniowo modyfikacji, co ma związek  przede wszystkim ze znacznym powiększeniem kolekcji o zakupy i dary. Na pierwszym piętrze prezentowane są fajki ze zbiorów muzealnych. Niepozorne, lecz cenne ze względów historycznych, są gliniane fajki jednorodne, głównie ze słynnej  wytwórni Schlesis Fabrice w Zborowskiem, jak też „lulki”, czyli główki fajek złożonych; są to głównie tzw. „selmeczanki” (inaczej „szczawniczki”), fajki kawiarniane z Kolina koło Pragi oraz „stambułki”, a także wyroby z XIX i pocz. XX wieku określane mianem „galicyjskich”. Największą grupę stanowią artystyczne fajki z sepiolitu, które powstały w większości w XIX wieku na terenie ówczesnej monarchii austro-węgierskiej i w Niemczech. Interesujące są fajki porcelanowe, dekorowane motywami myśliwskimi i portretami pięknych kobiet. Z drewnianych szczególnie cenna jest unikalna główka w kształcie głowy tajemniczego zwierzęcia. Oddzielną grupę stanowią fajki myśliwskie, najczęściej nazywane „hubertówkami”. Interesującym dodatkiem są drobne sprzęty i akcesoria fajczarskie. Atrakcję turystyczną stanowią fajki wodne, czyli nargile.

Do niedawna ostatnią, siódmą kondygnację Wieży, zajmowała wystawa  prezentująca  współczesną artystyczną i produkcyjną fajkę przemyską. Obecnie na jej miejscu znajduje się nowa ekspozycja p.t. „Historia fajki przemyskiej”. Na tej wystawie dokonania działających obecnie wytwórców zostały zaprezentowane w kontekście historii tej gałęzi rzemiosła w Przemyślu.

Początki fajki w Przemyślu potwierdzone źródłowo sięgają, jak należy przypuszczać, początków 2. połowy XIX wieku. Potem, po krótkiej nieobecności tej gałęzi rzemiosła w naszym mieście, przemysł fajkarski odrodził się za sprawą przybysza zza południowej granicy, Wincentego Swobody (1876-1941) i trwa nieprzerwanie rozwijając się do czasów obecnych. Wytwórnia, o nazwie: Pierwsza Krajowa Wytwórnia dla wyrobów do palenia. Wyrób wszelkiego rodzaju cygarniczek, fajek i lasek wiśniowych Wincenty Swoboda,  w rękach rodziny pozostawała do końca wojny. Na przestrzeni 32 lat działalności Wincenty Swoboda wykształcił szereg uczniów i dał zatrudnienie wielu pracownikom. Z jego warsztatu wywodzą się najznakomitsi fajkarze przemyscy, w tym bracia Walatowie i Wiktor Winiarski, których uczniowie po dziś dzień kontynuują dzieło Mistrza.

Najzdolniejszym uczniem Swobody był Ludwik Walat (1907-1981). Od jego nazwiska do tej pory fajki wytwórców przemyskich zwyczajowo nazywane są „walatówkami”. Po śmierci Walata kontynuatorami dzieła fajkarskiego stali się, działający jeszcze do niedawna, jego dwaj uczniowie: Ryszard Kulpiński i Ryszard Filar. Obecnie w Przemyślu wytwarza artystyczne wrzoścowe fajki Bartłomiej Antoniewski, który kształcił się w warsztacie Filara, zaś drugi z jego uczniów, Tomasz Samsel, rozsławia przemyskie rzemiosło w Australii.

Uczniem Wincentego Swobody był także Wiktor Winiarski. Po śmierci Mistrza wspólnie ze Zbigniewem Mazurykiem założył firmę o nazwie „Beskid”; zatrudniał w niej Kazimierza Roga i Czesława Partykę, którzy później w znaczący sposób kontynuowali tradycje fajkarskie jako samodzielni wytwórcy. Od 1991 roku Róg pracował wspólnie ze Zbigniewem Bednarczykiem, który obecnie prowadzi własną pracownię; jest on także  animatorem wydarzeń kulturalnych związanych z fajką w Polsce i zagranicą. W warsztacie Mistrza Roga uczyli się też Mariusz i Artur Bednarczykowie, obecnie samodzielni producenci.  

Drugą przedwojenną firmą o profilu fajkarskim w Przemyślu była Pierwsza Polska Fabryka Fajek i Cygarniczek Jakuba Pollera (1897-1970). Powstała ona w 1924 roku, doskonale się rozwijała i wkrótce zaczęła stanowić poważną konkurencję dla wytwórni Wincentego Swobody. Poller nie zaprzestał działalności nawet podczas wojny, kiedy to kierował produkcją z dużym sukcesem z ukrycia.  Po wojnie prowadził wytwórnię ze zmiennym szczęściem  do śmierci w 1970 roku. W fabryce Pollera wykształciło się wielu znakomitych mistrzów fajkarstwa. Do lat 70. działała firma Józefa Wilka, z której wyłonił się czynny do niedawna zakład Jerzego Dudziaka i Stanisława Solarskiego. Do tej pory rodzinne tradycje wytwórstwa fajek po Pawle Worobcu, uczniu Pollera, podtrzymuje Henryk, obecnie z synem Mateuszem.

Poza wytwórcami, którzy wywodzą swój zawodowy rodowód od Mistrza Wincentego Swobody lub Mistrza Jakuba Pollera, w Przemyślu istniały i do tej pory są czynne warsztaty fajkarzy określanych mianem „samodzielnych”. Najwcześniejszy był zakład Kazimierza Sochackiego, który obecnie prowadzi  Tadeusz Poliński wraz z żoną Celiną. Przez krótki czas na rynku fajkarskim odnotowano firmy Józefa Misiuka i Mirona Chudio. W Przemyślu działa też  jedyny wytwórca fajek glinianych – Marek Parol.

Nowa ekspozycja została opracowana z wykorzystaniem dokumentów i realiów najwcześniej działających wytwórni oraz warsztatów i wytwórców kontynuujących najstarsze, dobre tradycje przemyskiego fajkarstwa.

Fajkarstwo należy do rzadkich zawodów. Przemyśl jest jedynym ośrodkiem wytwórstwa fajek profesjonalnych w Polsce. Przyjeżdżający do miasta turyści zainteresowani są także procesem technologicznym ich wyrobu.Nie zawsze możliwa jest wizyta w którejś z pracowni, stąd też na ekspozycji znalazł się przykładowy warsztat fajkarski, ze starymi sprzętami  i narzędziami.

Z Przemyślem nierozłącznie związane są fajki, które przywozili ze sobą obrońcy Twierdzy Przemyśl. Jak wykazały ostatnie badania, w sposób amatorski wytwarzano również fajki w obrębie umocnień.

Wystawa została opatrzona komentarzami zamieszczonymi na planszach.

Przedostatnia kondygnacja Wieży, otoczona tzw. dolnym tarasem, pełni funkcję sali wystaw czasowych.

Na szczycie Wieży znajduje się taras, który jest najwyższym punktem widokowym w centrum miasta. Można z niego podziwiać przede wszystkim architekturę starego Przemyśla, tworzącą unikalny w skali europejskiej zespół architektoniczno-krajobrazowy. Miasto opływa malowniczo San z trzema mostami łączącymi Stare Miasto z dzielnicą Zasanie, otaczają wzgórza z leżącymi na ich zboczach osiedlami, a w dali skupiska roślinności akcentują forty Twierdzy Przemyśl z I wojny światowej.

Patrząc od północnego wschodu w prawo dostrzegamy kolejno m.in. barokowy kościół reformatów i dworzec kolejowy. Uwagę zwraca bożnica z początku XX w., zaś w bezpośrednim sąsiedztwie Muzeum Dzwonów i Fajek gmach dawnego Wyższego Greckokatolickiego Seminarium Duchownego. Zza wysokiego ceglanego muru widać neogotycką wieżę kościoła ss. karmelitanek, zaś niżej znajduje się kościół oo. karmelitów z 1. tercji XVII wieku. Przy ul. Franciszkańskiej znajduje się kolejna świątynia oo. franciszkanów z 3. ćwierci XVIII wieku, a na jego tyłach kościół pojezuicki, obecnie katedra greckokatolicka. Bliżej zwraca uwagę eklektyczny budynek, w którym mieści się Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej. Nad rynkiem wznosi się dzwonnica katedralna z 1764 i 1907 r., zaś obok niej katedra z gotyckim prezbiterium. Ponad katedrą widać attyki baszt zamku kazimierzowskiego. Na północny zachód, u podnóża Wieży rozciąga się plac Berka Joselewicza, na którym staje nowy gmach Muzeum. Obrazu miasta dopełniają wieże cerkwi oo. bazylianów i oo. salezjanów po drugiej stronie Sanu. Widok ten utwierdza opinię, iż Przemyśl jest jednym z najpiękniejszych miast Polski.