Typ obiektu: falerystyka | odznaka |

Nazwa / tytuł: Odznaka „Towarzystwa Ogrodu Tulipanowego”

Datowanie zabytku: 1906-1907

Autor / warsztat: nieznany

Miejsce powstania / znalezienia: Austro-Węgry

Technika wykonania: bicie | emaliowanie | złocenie |

Materiał: miedź | mosiądz | emalia |

Wymiary zabytku: wysokość ok. 5 cm, szerokość 1,2 cm

Rodzaj: zbiory rzemiosła

Numer inwentarza: MPS-7937

Opis zabytku:

Odznaka tłoczona w cienkiej, miedzianej blasze, emaliowana, z mosiężną szpilką. Ma kształt tulipana o trzech płatkach i masywnej łodydze w formie „pałeczki” zakończonej kulistą gałką, z lirowato ułożonymi dwoma liśćmi po bokach. Korona kwiatu pokryta czerwoną, przejrzystą emalią, przez którą prześwitują zarysy i unerwienie płatków. Liście wypełnione niezbyt przejrzystą, ciemnozieloną emalią, a „łodyga” – białą, opakową. Odwrocie powtarza zarysy kwiatu, łącznie z unerwieniem płatków i liści i uwidocznia poziome prążkowanie „łodygi”. U nasady korony kwiatu przylutowana mosiężna szpilka, u góry łukowato wygięta, ze skośnie biegnącym rowkiem prawie na całej długości. Odznaka złocona. Stan zachowania dobry, drobne odpryski emalii, przetarcia złocenia, szczególnie na szpilce.

W sprawozdaniu Dyrekcji Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu wśród podarowanych towarzystwu emblematów i odznak (dział XXVI. Numizmaty) pod nr. 1015 jako dar Tadeusza i Kazimierza Osińskich odnotowano „Odznakę tow. węgierskiego Tulipanów”. Nie są znane okoliczności i czas, w jakich odznaka znalazła się w posiadaniu Osińskich. Warto jednak wiedzieć, że ten drobny i niepozorny przedmiot był swego czasu jednym z symboli ostrego kryzysu politycznego, który wybuchł na Węgrzech w 1903 roku i trwał do roku1912, a którego kulminacja przypadła na lata 1905-1906.

Kryzys zaczął się w specyficznym momencie – do głosu doszło już pokolenie urodzone po ugodzie z 1867 roku, dla którego znacznej części zawarty generację wcześniej kompromis z Austrią wydawał się niewystarczający z punktu widzenia realizacji niepodległościowych aspiracji Węgier. Stąd na początku XX w. coraz częściej i głośniej na Węgrzech pojawiały się hasła, jeśli nie pełnej niepodległości, to przekształcenia związku z Austrią z unii realnej (odrębna polityka wewnętrzna w obu częściach monarchii, ale wspólna armia, polityka zagraniczna oraz jednolity obszar celny) w unię personalną, gdzie obie części monarchii połączone byłyby jedynie monarchą.

Bezpośrednim powodem przesilenia w 1903 roku było przedłożenie sejmowi węgierskiemu projektu nowej ustawy wojskowej, nowelizującej ustawę z 1889 roku i zakładającego zwiększenie kontyngentu rekruta. Opozycja (przede wszystkim Partia Niepodległości, na czele której stał Ferenc Kossuth, syn przywódcy powstania z lat 1848-1849) nie chciała wzmocnienia armii wspólnej, która była najbardziej wyrazistym przejawem jedności monarchii. Część rządzącej Partii Liberalnej i bardziej umiarkowana opozycja skłonne były poprzeć zwiększenie kontyngentu rekruta, ale w zamian za daleko idące zmiany w organizacji jednostek armii wspólnej rekrutowanych na Węgrzech – przede wszystkim przez wprowadzenie w nich komendy w języku węgierskim. Na to nie chciał zgodzić się Franciszek Józef I i przez następne dwa lata teoretycznie posiadająca większość w sejmie Partia Liberalna w obliczu obstrukcji parlamentarnej cieszącej się rosnącym poparciem społecznym opozycji, nie była w stanie efektywnie rządzić.

Po wyborach przeprowadzonych w styczniu 1905 r. nastąpiła zmiana układu sił w sejmie. Rządząca od 1875 roku Partia Liberalna znalazła się w mniejszości (spadek z 277 do 159 mandatów w 413 osobowym sejmie), zaś najsilniejszym stronnictwem (165 mandatów) stała się Partia Niepodległości. Franciszek Józef I nie chciał zgodzić się na utworzenie rządu przez Partię Niepodległości i nie przyjął złożonej przez dotychczasowego premiera Istvána Tiszy (Partia Liberalna) dymisji. I. Tisza przez pół roku starał się administrować państwem, stojąc na czele rządu mniejszościowego. Było to rozwiązanie na dłuższą metę niemożliwe do utrzymania i ostatecznie 18 czerwca król (tym tytułem Franciszek Józef I posługiwał się jako władca Węgier) udzielił mu dymisji, zaś misję tworzenia rządu – lekceważąc reguły parlamentarne i układ sił w sejmie – powierzył gen. Gézie Fejérváryemu. Partie opozycji, z Partią Niepodległości na czele, uznały ten akt za nielegalny i wezwały społeczeństwo do oporu. Przebrał on różnorakie formy – demonstracji ulicznych, bojkotu towarzyskiego, a nawet przemocy fizycznej wobec wiernych rządowi urzędników, czy odmowy płacenia podatków. W obliczu niemożności efektywnego rządzenia krajem gen. G. Fejérváry ustąpił we wrześniu 1905 roku; ponownie powołany na stanowisko premiera w następnym miesiącu, nie zdołał zyskać poparcia większości parlamentarnej. Szukając sposobu na złamanie opozycji rząd wysunął propozycję reformy wyborczej, wprowadzającej powszechne głosowanie w wyborach do sejmu węgierskiego (taką samą reformę opracowywano w tym czasie w Austrii). To skłoniło opozycję, obawiającą się wzrostu znaczenia politycznego narodowości niewęgierskich, do szukania kompromisu, który osiągnięto w pierwszej połowie 1906 roku. W lutym co prawda przy asyście wojskowej zawieszono obrady sejmu i rozwiązano parlament, ale w kwietniu doszło do tajnego porozumienia między opozycją a królem, w wyniku którego za rezygnację korony z projektów reformy prawa wyborczego opozycja zarzuciła swe postulaty w kwestii językowej w armii. Efektem porozumienia była dymisja gen. Gézy Fejérvárego 8 kwietnia 1906 roku i powołanie na stanowisko premiera Sándora Wekerlego. Na przełomie kwietnia i maja przeprowadzono wybory, które zdecydowanie wygrała Partia Niepodległości (253 mandaty). To po części zażegnało kryzys polityczny, aczkolwiek węgierska scena polityczna przez następne lata daleka była od stabilności.

Jednym z najbardziej charakterystycznych symboli tego burzliwego okresu były nieduże znaczki w formie tulipana, stanowiące emblemat ruchu społecznego, na bazie którego uformowana została organizacja „Tulipánkert Szövetség” („Towarzystwo Ogrodu Tulipanowego”).

Geneza organizacji była następująca: 15 marca 1906 r. małżonki przywódców opozycji zorganizowały spotkanie, na którym postanowiły bojkotować towary sprowadzane z Austrii. Ruch został zainicjowany w symbolicznym dniu – w rocznicę wybuchu rewolucji węgierskiej 1848 roku. W opublikowanej w następnych dniach odezwie, podpisanej przez około stu dam, wezwano mieszkańców Węgier – bez różnicy na pochodzenie społeczne, wyznanie, przynależność partyjną i narodowość – do podjęcia działań, których celem miała być pielęgnacja myśli narodowej w życiu społecznym i rodzinnym oraz krzewienie idei narodowej na polu kulturalnym, socjalnym i gospodarczym. W odezwie wezwano też, by osoby wspierające ruch nosiły jako odznakę symbol tulipana. Symbol był bardzo trafnie dobrany – tulipan był jednym z najstarszych i najbardziej rozpowszechnionych motywów węgierskiej sztuki ludowej, czerwono-biało-zielone barwy kwiatu odpowiadały węgierskim barwom narodowym i symbolizowały wiosnę i odrodzenie.

21 kwietnia 1906 roku na zgromadzeniu zwolenników ruchu ukonstytuował się „Tulipánkert Szövetség” – organizacja mająca wcielać w życie cele wyłożone w marcowej odezwie. Przewodniczącym towarzystwa został hr. Lajos Batthyány; bardzo silną reprezentację we władzach towarzystwa uzyskały też kobiety (dwie wśród czterech wiceprzewodniczących). Na zgromadzeniu postanowiono, że członkiem Stowarzyszenia może być każdy obywatel węgierski bez względu na wiek, płeć, stanowisko i zawód.

Działania ruchu były wsparte bardzo silną propagandą i zyskał on szybko nader szerokie poparcie społeczne, a znaczek tulipana stał się powszechnie noszonym symbolem opozycji politycznej i patriotyzmu gospodarczego. Niekiedy poparcie dla ruchu przybierało też inne formy – w 1906 roku w Makó na znak poparcia dla idei głoszonych przez Towarzystwo jedną z ulic nazwano ulicą Tulipanową.

Z drugiej strony projekt spotkał się z krytycznym przyjęciem. Pál Szende w wydanej w 1906 roku pracy Önálló vámterület és osztályharcz (Niezależny obszar celny i walka klasowa; tekst ukazał się najpierw na łamach czasopisma „Huszadik Század” reprezentującego poglądy radykalnej, lewicującej inteligencji) wskazywał, że ruch został podjęty przez arystokrację (rzeczywiście, wśród władz towarzystwa dominowały nazwiska przedstawicieli czołowych rodzin węgierskich – np. Batthyány, Andrássy, Zichy, Teleki, Bethlen), która chciała udowodnić, że leży jej na sercu rozkwit węgierskiego przemysłu. Zdaniem Szendego działania ruchu były bez znaczenia dla rozwoju węgierskiego przemysłu, natomiast był on zainicjowany głównie po to, by wielka własność ziemska, czerpiąca największe korzyści we wspólnego obszaru celnego z Austrią, mogła uwiarygodnić się przed węgierską opinią publiczną. Inni, nawiązując do celów i haseł głoszonych przez Towarzystwo złośliwie wskazywali, że noszone przez jego członków i sympatyków znaczki produkowane były w austriackiej części monarchii. Kontrowersje wzbudziła forma samej nazwy „Tulipánkert Szövetség” – wskazywano, że jest to kalka z języka niemieckiego, zaś prawidłowo w języku węgierskim powinna brzmieć „Tulipános-kert Szövetség”.

Ruch był popularny tak długo, jak długo był użyteczny politycznie. W 1906 roku utworzono 94 prowincjonalne oddziały Towarzystwa, ale pod koniec roku jego działania zaczęły zamierać. 3 lutego 1907 roku „Tulipánkert Szövetség” połączył się z „Magyar Védő Egyesület” („Węgierskie Stowarzyszenie Obronne”) i odtąd nowa organizacja działała pod szyldem „Tulipán Szövetség – Magyar Védő Egyesület” (TSz-MVE). Nowa organizacja odeszła od haseł politycznych bardzo silnie widocznych w działaniach „Tulipánkert Szövetség” i skupiła się jedynie na działaniach mających na celu wspieranie rodzimego przemysłu. Powoli zaczął zanikać też zwyczaj noszenia w klapach ubrań znaczka tulipana. Na łamach „Iparvédelem” (organu TSz-MVE) w następnych latach (1907-1910) pojawiało się hasło „Viseljük a tulipánt!” („Nośmy tulipany!”), ale coraz rzadziej: w 1907 – 17 razy, 1908 – 11, w 1909 – raz i w 1910 – dwa razy.

Analizując losy „Tulipánkert Szövetség” datę powstania prezentowanego znaczka można określić na lata 1906-1910, przy czym najbardziej prawdopodobne wydają się być lata 1906-1907.

tekst Tomasz Pomykacz i Dorota Zahel, fotografie Paweł Husarz

Bibliografia:

• „Iparvédelem”, R. 3, nr 7 z 1 maja 1906 r., s. 7-9; R. 4, nr 4 z 15 lutego 1907 r., s. 1; R. 5, nr 11 z 5 czerwca 1908 r., s. 202; R. 5, nr 9 z 1 września 1909 r., s. 192;
• „Magyar Nyelvőr”, R. 35, z. 4 (1906), s. 181-182;
• „Pester Lloyd”, nr 74 z 24 marca 1906 r., s. 6;
• „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk za rok 1909-1911”, t. 1, Przemyśl 1912, s. 106.
• L. Buzás, F. Tóth, Makó utcanevei (A Makoi Múzeum Füzetei 72), Makó 1992, s. 57-58;
• G. Gratz, A dualizmus kora: Magyarország története 1867-1918, 2. Köt., Budapest 1934, s. 5-128;
• W. Felczak, Historia Węgier, Wrocław etc. 1983, s. 287-290;
• T. Kopyś, Historia Węgier 1526-1989, Kraków 2018, s. 348-353;
• Magyarország törtenete a 19. században, szerk. G. András, Budapest 2013, s. 500-519;
• Á. Pogány, Wirtschaftsnationalismus in Ungarn im 19. und 20 Jahrhundert, w: Für eine nationale Wirtschaft. Ungarn, die Tschechoslowakei und Polen vom Ausgang des 19. Jahrhunderts bis zum Zweiten Weltkrieg, Berlin 2006, s. 47-48;
• N. Stone, Constitutional Crises in Hungary, 1903-1906, w: The Slavonic and East European Review, Vol. 45, No. 104 (1967), s. 163-182;
• P. Szende, Önálló vámterület és osztályharcz, Budapest 1906, s. 92.