Typ obiektu: grafika |

Nazwa / tytuł: Listopad - November

Datowanie zabytku: 2 poł. XVII w.

Autor / warsztat: Stefano Scolari(?) (wydawca) i monogramista P.T. (rytownik), wg obrazu Joachima von Sandrarta

Miejsce powstania / znalezienia: Włochy, Wenecja

Technika wykonania: miedzioryt | druk |

Materiał: papier żeberkowy |

Wymiary zabytku: 29,2 x 24,4 cm

Rodzaj: zbiory sztuki

Numer inwentarza: MPS-6176

Opis zabytku:

Grafika przedstawia postać młodego łowczego z parą psów wracającego z polowania. Mężczyzna ukazany został na pierwszym planie, na osi kompozycji. Przedstawiony z lewego profilu do wysokości ud, twarzą zwrócony jest w kierunku widza. Na prawym ramieniu trzyma kij z zawieszonym na nim za tylne łapy zającem, a na boku, do pasa umocowanego ukośnie na plecach, przymocowane ma dzikie ptactwo: kuropatwy i przepiórki. Ubrany jest ciepło: w gruby kaftan, długie kożuchowe rękawice i miękką czapkę z wysokim futrzanym otokiem, spod której spływają na ramiona długie loki myśliwego. Lewą ręką trzyma na sznurkowych smyczach parę chartów. Jeden z psów, pod czujnym okiem właściciela ciekawsko wącha nos zająca. Po prawej stronie, na skraju kompozycji widać drzewo, z którego resztka drobnych liści unoszona jest przez listopadowy wiatr. Po lewej stronie zaś, na dalszym planie ma miejsce polowanie na dziki: jeździec zagania parę zwierząt wprost w ręce dwóch myśliwych. W oddali majaczy  majestatyczna bryła pałacu i zabudowania gospodarcze. Horyzont zamyka pasmo górskie, a nad nim roztacza się niebo, po którym przetaczają się chmury, spomiędzy których, po lewej stronie ukazany jest, ledwo widoczny znak zodiaku Strzelec.

Jest to kolejna grafika z cyklu alegorycznych miedziorytów przedstawiających miesiące, podarowanego do przemyskiego muzeum przez Helenę Dąbczańską, z których prezentowaliśmy już Styczeń, Luty, Marzec, Kwiecień, Maj i Czerwiec.

Przypomnijmy kilka istotnych informacji na temat tych rycin. Zbiór miedziorytów, który zachował się do naszych czasów jest niekompletny. Zawiera alegorie: Stycznia, Lutego, Marca, Kwietnia, Maja, Czerwca, Lipca, Sierpnia i Listopada. Być może, kiedy trafił jeszcze przed drugą wojną światową do muzeum, liczył dwanaście grafik.

Pierwowzorami rycin są obrazy niemieckiego malarza Joachima von Sandrarta (1606-1688), który w latach 1642-1643 namalował cykl alegorii dwunastu miesięcy oraz nocy i dnia dla bawarskiego elektora Maksymiliana I do jego pałacu w Schleissheim.

Wkrótce potem, a mianowicie już w 1645 roku, na zlecenie Sandrarta, malarskie alegorie miesięcy zreprodukowane zostały w technice miedziorytu przez rytowników niderlandzkich: Jeremiasa Falcka (1609/10-1677), Theodora Mathama (1605/06-1676), Jonasa Suyderhoefa (ok. 1613-1686) oraz Reiniera von Persyna (1614-1668) i w tej formie rozpowszechnione*. Sam Joachim von Sandrart wykonał do nich wstępne szkice. Każda grafika opatrzona została nazwą miesiąca i komentarzem w języku łacińskim. Owe komentarze to wiersze Caspara Barlaeusa (Kaspar van Baerle; 1584-1648), holenderskiego polihistora, humanisty, teologa, poety i historyka, pochodzące z drugiej części jego dzieła Poemata, wydanego w 1646 roku. Te krótkie dwustrofowe teksty napisane zostały specjalnie do kompozycji Sandrarta i to na nich zostały opublikowane po raz pierwszy, a rok później w zbiorze tekstów Caspara Barlaeusa pod tytułem Poemata. Grafiki wydane zostały również w holenderskiej wersji językowej z wierszami innego, również znanego poety Joosta van den Vondela (1587-1679). Nie były to tłumaczenia tekstów Barlaeusa, lecz całkiem nowe utwory, będące poetycką interpretacją graficznych przedstawień miesięcy.

Niektóre kompozycje miedziorytów ze zbiorów Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej, jak omawiany Listopad są odwrócone w stosunku do swych pierwowzorów, a zachowane na dwóch z nich sygnatury wskazują na autorstwo innych rytowników, niż wymienionych powyżej, co oznacza, że są to kopie graficznych reprodukcji obrazów. Kompozycje Czerwca, a także Maja zgadzają się z układem na olejnych obrazach prawdopodobnie dlatego, że ich miedziorytnicze wersje (wykonana przez Jonasa Suyderhoefa) wykonane zostały „w odbiciu lustrzanym”, więc autor „przemyskich” grafik przerysowując je na swoje płyty, wykonał odbitki odwrócone w stosunku do prac Suyderhoefa, lecz zgodne z olejnymi pierwowzorami.

Tylko dwie grafiki zachowały się w całości, z łacińskim tekstem i sygnaturami: prezentowana na początku tego roku alegoria Lutego i omawiana trzy miesiące później personifikacja Maja. Z pozostałych wycięta została tylko figuralna kompozycja. Obie ryciny sygnowane są przez Stefano Scolariego (1652-1691), włoskiego grafika, kartografa i wydawcę z Wenecji oraz monogramistę P.T. lub P.F.

Dzięki graficznym reprodukcjom alegorie miesięcy Joachima von Sandrarta zostały rozpowszechnione, spopularyzowane i zyskały wiele, mniej lub bardziej wiernych odwzorowań (także w technice drzeworytu).

Miesiące, podobnie jak pory roku, były bardzo popularnymi tematami podejmowanymi przez artystów, dając możliwość narracyjnej interpretacji. Aby je zilustrować często nadawano im ludzką postać, przedstawiano charakterystyczne dla danego miesiąca zajęcia. Był to rodzaj ilustrowanego kalendarza, pokazującego zmienność czasu, ale też jego cykliczność. Bardzo często, już od średniowiecza, przedstawiano motywy astrologiczne, jak znaki zodiaku, które mówiły o położeniu słońca na niebie w przedstawianym miesiącu. W okresie baroku umiłowanie do wieloznaczności i rozbudowanej narracji spowodowało, że z lubością zaczęto wykorzystywać symbole, które dawały możliwość przekazywania bogatej treści, ukrytej w zwykłych przedmiotach.

* Kompletny zbiór grafik niderlandzkich rytowników znajduje się m.in. w zbiorach Gabinetu Rycin Biblioteki Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie (nr inw. BGR.003421, BGR.004364.01 – 11).

Bibliografia:

• U. Thieme, F. Becker, Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, t. 11, München/Leipzig 1992, s. 213-214; t. 24, München/Leipzig 1992, s. 238-239; t. 26, München/Leipzig 1992, s. 447-448; t. 30, München/Leipzig 1992, s. 399; t. 32, München/Leipzig 1992, s. 328;
• C. Ripa, Ikonologia, Kraków 1998, s. 277-278;
• Wielka Encyklopedia PWN, t. 3, Warszawa 2001, s. 236;
• M. Battistini, Leksykon historia, sztuka, ikonografia. Symbole i alegoria, Warszawa 2005, s. 47-59;
• M. Trojanowska, D. Zahel, Dary Heleny Dąbczańskiej, w: A. Sarkady (red.), 100 na 100. Katalog wystawy jubileuszowej Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej 1909-2009, Przemyśl 2010, s. 96-98;
• Tom van der Molen, „Op d’afbeelding van Rozemond, door den beroemde schilder G. Flink”. Een nieuwe identificatie voor het vrouwenportret door Govert Flinck in Kassel, w: Face Book: Studies on Dutch and Flemish Portrature of the 16th – 18th Centuries. Liber amicorum presented to Rudolf E. O. Ekkart of his 65th birthday, Lejda 2012, s. 319-324;
• http://www.schloesser-schleissheim.de/deutsch/neu_schl/raum30-33.htm (dostęp 13. 05. 2020);
• http://www.let.leidenuniv.nl/Dutch/Latijn/Barlaeus28.html#CBb507a (dostęp 12. 05. 2021);
• http://www.sandrart.net (dostęp 12. 05. 2021);
• http://www.ta.sandrart.net (dostęp 12. 05. 2021) – zdigitalizowana księga Joachima von Sandrarta Teutsche Academie der Edlen Bau- Bild- und Mahlerey – Künste, t. 1, Norymberga, 1675. W tomie pierwszym, na stronach 620-642 znajduje się biografia Joachima von Sandrarta.

Katarzyna Winiarska