Typ obiektu: grafika |

Nazwa / tytuł: Kwiecień - Aprilis

Datowanie zabytku: 2 poł. XVII w.

Autor / warsztat: Scolari Stefano (wydawca) i monogramista P.T. (rytownik), wg obrazu Joachima von Sandrarta

Miejsce powstania / znalezienia: Włochy(?), Wenecja(?)

Technika wykonania: miedzioryt |

Materiał: papier żeberkowy | farba olejna |

Wymiary zabytku: 29,1 x 24,4 cm

Rodzaj: zbiory sztuki

Numer inwentarza: MPS-6175

Opis zabytku:

Grafika wycięta jest z większej karty. Tytułowy Kwiecień – Aprilis, to wytworny dworzanin, ukazany w pejzażu, z koszem pełnym wiosennych kwiatów i z lutnią, trzymaną w opuszczonej ręce. Mężczyzna ukazany został na pierwszym planie, niemal na osi kompozycji, w ujęciu do połowy uda, w lekkim zwrocie w prawo. Ubrany jest w nieco stylizowany, XVII-wieczny strój: sajan z bufiastymi rękawami, wąskimi na przedramionach, odciętym w pasie i rozkloszowany na biodrach. Na przodzie widać ozdobne zapięcia. Prostokątny dekolt wypełnia marszczona koszula, zebrana pod szyją w koronkową stójkę. Głowę mężczyzny zdobi kapelusz ze strusimi piórami. Na pełnej twarzy personifikacji Kwietnia rysuje się uśmiech, wzrok jest pogodny, a twarz okalają pukle długich włosów. W tle, po lewej stronie widać fragmenty zabudowań gospodarczych i kobietę dojącą krowę. Po prawej zaś kompozycję zamyka budynek pałacu z ogrodem. Na niebie, zza obłoku wychyla się znak zodiaku – Byk.

Jest to czwarta grafika z cyklu alegorycznych miedziorytów przedstawiających miesiące, podarowanego do przemyskiego muzeum przez Heleną Dąbczańską, jeszcze przed II wojna światową. Wcześniej, w niniejszej rubryce, prezentowaliśmy Styczeń – Jauarius, Luty – Februarius i Marzec - Martius.

Przypomnijmy kilka istotnych informacji na temat tych rycin. Zbiór miedziorytów, który zachował się do naszych czasów jest niekompletny. Zawiera alegorie: Stycznia, Lutego, Marca, Kwietnia, Maja, Czerwca, Lipca, Sierpnia i Listopada. Być może, kiedy trafił jeszcze przed drugą wojną światową do muzeum, liczył dwanaście grafik.

Pierwowzorami graficznych kompozycji są obrazy niemieckiego malarza Joachima von Sandrarta (1606-1688), który w latach 1642-1643 namalował cykl alegorii dwunastu miesięcy dla bawarskiego elektora Maksymiliana I do jego pałacu w Schleissheim.

Wkrótce potem, a mianowicie już w 1645 roku, malarskie alegorie miesięcy zreprodukowane zostały w technice miedziorytu przez rytowników niderlandzkich: Jeremiasa Falcka (1609/10-1677), Theodora Mathama (1605/06-1676), Jonasa Suyderhoefa (ok. 1613-1686) oraz Reiniera von Persyna (1614-1668) i w tej formie rozpowszechnione. Każda grafika opatrzona została nazwą miesiąca i komentarzem w języku łacińskim. Owe komentarze to teksty Caspara Barleusa (1584-1648), holenderskiego polihistora, humanisty, teologa, poety i historyka, który w 1628 roku opublikował dzieło Poemata. Jego druga część zawiera m.in. teksty o każdym z dwunastu miesięcy w powiązaniu ich ze znakami zodiaku, położeniem słońca i czynnościami typowymi dla danego miesiąca. I to te dwuzwrotkowe sentencje wykorzystane zostały jako dopełnienie graficznych kompozycji.*

Kompozycje miedziorytów ze zbiorów Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej są jednak odwrócone w stosunku do swych pierwowzorów, z wyjątkiem Kwietnia i Czerwca, a zachowane na dwóch z nich sygnatury wskazują na autorstwo innych rytowników, niż wymienionych powyżej, co oznacza, że są to kopie graficznych reprodukcji obrazów. Dwie grafiki zachowały się w całości, z łacińskim tekstem. Są to Luty i Maj. Z pozostałych wycięta została tylko figuralna kompozycja. Obie ryciny sygnowane są przez Stefano Scolariego (1652-1691), włoskiego grafika, kartografa i wydawcę z Wenecji, który w przypadku omawianych prac pełnił tę drugą rolę, o czym świadczy napis na Alegorii Maja: A preso il Scolari in Venezia [zrobił/zebrał Scolari w Wenecji] oraz monogramistę P.T. lub P.F. Stąd możemy przypuszczać, że pozostałe grafiki były sygnowane tak samo.

Miesiące, podobnie jak pory roku, były bardzo popularnymi tematami przez swą narracyjność. Aby je zilustrować często nadawano im ludzką postać, przedstawiano charakterystyczne dla danego miesiąca zajęcia, czynności rolnicze, dodawano kwiaty kwitnące w danym czasie, owoce i warzywa zbierane o tej porze. Był to rodzaj ilustrowanego kalendarza, pokazującego zmienność czasu, ale też jego cykliczność. Bardzo często, już od średniowiecza, przedstawiano motywy astrologiczne, jak znaki zodiaku, które mówiły o położeniu słońca na niebie w przedstawianym miesiącu. W okresie baroku umiłowanie do wieloznaczności i rozbudowanej narracji spowodowało, że z lubością zaczęto wykorzystywać symbole, które dawały możliwość przekazywania bogatej treści, ukrytej w zwykłych przedmiotach.

Łacińska nazwa miesiąca kwietnia – Aprilis, pochodzi od czasownika aperire – otwierać. Natomiast etymologia rodzimej nazwy – kwiecień ma źródło w prasłowiańskim słowie określającym okres kwitnienia roślin oraz z słowach kwiat i kwitnąć. W kwietniu bowiem, „otwiera się” ziemia i rozpoczyna wegetacja. Pierwsze pojawiają się kwiaty, które z dnia na dzień zamieniają lasy, miejskie skwery, czy przydomowe trawniki, w barwne, kwietne ogrody. Z kwietniem związany jest znak zodiaku Byk. Na grafice wychyla się on zza obłoku, przyglądając się temu, co dzieje się niżej. Z zodiakalnym Bykiem kojarzy się planetę Wenus, którą z kolei wiąże się z mitologiczną Wenus, boginią miłości i płodności.

* Kompletny zbiór grafik niderlandzkich rytowników znajduje się m.in. w zbiorach Gabinetu Rycin Biblioteki Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie (nr inw. BGR.003421, BGR.004364.01 – 11).

Bibliografia:

• U. Thieme, F. Becker, Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, t. 11, München/Leipzig 1992, s. 213-214; t. 24, München/Leipzig 1992, s. 238-239; t. 26, München/Leipzig 1992, s. 447-448; t. 30, München/Leipzig 1992, s. 399; t. 32, München/Leipzig 1992, s. 328.
• C. Ripa, Ikonologia, Kraków 1998, s. 277-278.
• Wielka Encyklopedia PWN, t. 3, Warszawa 2001, s. 236.
• M. Battistini, Leksykon historia, sztuka, ikonografia. Symbole i alegoria, Warszawa 2005, s. 47-59.
• M. Trojanowska, D. Zahel, Dary Heleny Dąbczańskiej, w: A. Sarkady (red.), 100 na 100. Katalog wystawy jubileuszowej Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej 1909-2009, Przemyśl 2010, s. 96-98.
• http://www.schloesser-schleissheim.de/deutsch/neu_schl/raum30-33.htm (dostęp 13. 05. 2020)
• http://www.let.leidenuniv.nl/Dutch/Latijn/Barlaeus28.html#CBb507a (dostęp 24. 11. 2020)

Katarzyna Winiarska